‘Mendebaleko euskal baladak’ (Hiru Truku, 1994)

Hainbat ezaugarrik bilakatzen dute Hiru Trukuren Mendebaleko euskal baladak (Nuevos Medios, 1994) 90eko hamarkadako euskal folk diskorik garrantzitsuenetako bat. Lehenik eta behin, taldean bildutako musikarien sona; bigarrenik, osorik bizkaierazko kantuekin osatu izana; hirugarrenik, herri musika jorratzeko modu jakin bati, berritzailea askorentzat, lotutako lan erabat akustikoa burutzea. Ziurrenik tradiziozko musika ulertzeko modu antzekoak, eta bakoitzak berean erakutsitako berritzaile gogoak, bildu zituen, berez, oso estilo musikal ezberdinetatik zetozen itzal handiko hiru musikariak: Ruper Ordorika, Bixente Martinez eta Joseba Tapia.

Ordorikak kantautorearen jarduna eguneratzen ziharduen 80ko hamarkadaren hasieratik, iturri anglosaxoiak ozen aldarrikatuz, ordura arte batez ere iturri latinoetatik edaten zuten kantarien artean. Hilzorian zegoen genero “politikotik” urrutiratu eta askoz ere bide pertsonalagoa gauzatzen ari zen, arrakasta masibotik urruti, baina bidean entzuleria fidela eskuratuz. Lau urte lehenago kaleratutako Ez da posible (GASA, 1990) diskoak, haren lanik “poperoenak”, entzule berri eta zabalagoetara hurbiltzeko aukera eman bazion ere.

Sekula ez da arrotza gertatu herri-musika oñatiarrarentzat, haren disko gehienetan agertzen baitira euskal kantutegi tradizionalarekin lotutako kantuak edota doinuak. Horretaz gain, ongi ezagutzen du folk anglosaxoia eta estimazio handia erakutsi du bertako hainbat musikariren lanarekiko. Esan daiteke, ordurako, 90eko hamarkadaren hasierarako, ongi ezagutzen zuela folk ingelesean gertatzen ari zen loraldia. Belaunaldi gazte batek hartu zuen Carthy, Waterson, Tabor, Swarbrick eta enparauen lekuko estetiko-musikala, eta haien bide akustikoari eutsiz eguneratzen jakin zuten musika tradizional ingelesaren mundua entzuleria gazte eta berriari irekiz.

Bixente Martinez multinstrumentista (gitarra, mandolina, txistua…), euskal herri musikaren berritzailea, 70eko hamarkadaren erdialdetik zebilen euskal folkaren talderik esanguratsuenetakoetan. Izukaitz talde aitzindariaren sortzaileetako bat izan ondoren, Oskorrira jauzi egin eta bertako arimaren parte bilakatu zen Natxo de Felipe eta Anton Latxarekin batera, lau hamarkadatan arrasto esanguratsua utzi duen taldearen musikan, eta ondorioz, jakina, euskal folkaren esparruan. Aspaldikoa zen Ruper eta bien arteko elkarlana, oñatiarraren lehen hiru diskoetan nabarmena baita Martinezen ekarpena, batez ere, Hautsi da anphora (Xoxoa, 1980) eta Ni ez naiz Noruegako errege (Elkar, 1983) disko iniziatikoetan. Martinezek ere ongi ezagutzen zituen folk-rock ingelesaren gorabeherak; ziurrenik hark egin zituen, hemen, Martin Carthyren lehen aipamenak 70eko hamarkada hasieran.

Nola ez zuen bada herri musika ezagutuko Joseba Tapiak? 80ko hamarkadaren erdialdetik sumatzen zitzaion musikari ipurterrearen sena. Familiatik jasotako ofizioa eguneratzeko saio apartak izan ziren Leturiarekin batera kaleratutako lehen hiru diskoak: Jo eta hautsi (Elkar, 1987), Juergasmoan (Elkar, 1990) eta Dultzemeneoa (Elkar, 1992). Triki-poparen oinarriak jarri zituzten lehen bi diskoek eta hirugarrenak, berriz, genero berriaren mugak erakutsi. Esan daiteke berak sortu zuela generoa eta berak eman ziola amaiera Tapia Eta Leturia Band taldearen lehen disko luzearekin. Genero guztietako hainbat musikarirekin elkarlanean aritzearen zale (Zaldibobo…), Ordorikaren Ez da posible diskoan parte hartu zuen trikitixa jotzen eta hortik bien arteko ezagutza, ondoren Hiru Trukuri bide eman ziona.

Oinarria ezin hobea zen baina, berez, Ruper Ordorikaren asmo zahar batek abiarazi zuen egitasmoa. Hari piztu zitzaion, artean New Yorken egonaldi luze bat burutzen ari zela, aspalditik gora eta behera zebilzkion balada tradizional haiekin zerbait egiteko beharra. Euskal Herrira itzulita, Tapia eta Martinez elkartu zituen eta kantu gehienekin batera ideia proposatu zien. Horrela sortu zuten Hiru Truku.

Zergatik bizkaieraz kantatutako baladak? Hizkuntza irizpideaz gain, batik bat irizpide musikalak aipatzen zituen Ordorikak Argia aldizkarian egindako elkarrizketan: “Bai. Teoria baten arabera kantu hauek bertsolarien aurreko mundu bat erakusten dute. Bertsolariak indarrean egon ez diren lurraldeetan iraun dute kantuok”. Eta euskal kantagintza herrikoiaren gainean, zera dio Ordorikak: “Nire ustez, euskaldun jendeak oso ideia esoterikoak izan ditu askotan bere folkloreari buruz. Berarengandik oso urrun daudenak gauza zahartzat hartu izan ditu, eta askotan ahaztu edo apur bat albora utzi du gertu izan duena. Ni horrelako testuinguru linguistikoan hazi naiz, estima handia diot, eta hor topatu dut bizirik dagoen bide bat” (1). Topikoetatik ihes egitea, iturburura ahalik eta gehien hurbilduz kanta sorta bat berreskuratzea, eta haiei lotutako mundua erakustea zuen, beraz, xede Hiru Trukuk hasiera-hasieratik.

Nahiz eta urtebete lehenago Oskorrik haur kantuekin osatutako Katuen testamentua arrakastatsua kaleratu zuen, garai hartan ez zen ohikoa bizkaieraz diskoak egitea. Mendebaleko euskal baladak honekin joera horri heldutasuna eta sendotasuna gehituz, hirukoak hainbat topiko hautsi zituen, hala nola bizkaieraz kantatzeak entzuleria mugatuko zuela, bizkaiera bigarren mailako euskalkia zela, euskal kantagintzaren harrobia Gipuzkoan, Nafarroan eta Iparraldean zegoela… Honela mintzo zen Xabier Amuriza bertsolaria 1995ean, Bizkaiko Bertsogintza liburuaren inguruan ari zirela, kazetariak “Euskal kulturgintzan bizkaieraren presentzia gehiago ez al da sumatu azkenaldion?” galdetu zionean: “Bai, eta “Bizkaiko bertsogintza”ren harrera ere zabalagoa izan daiteke horren eraginez, Hiru Trukuren eraginez, esaterako. Exotismoz heltzea ere ez da ona, baina elementu bat da. Bizkaiko askok ere ez zekien hemen Hiru Truku bezalako zerbait eduki genezakeenik” (2).

Hainbatentzat, muga musikalak ere gainditzen ditu disko honen oihartzunak. Hizkuntza bera ere eztabaidagai da hemen, eta ingurumaria horrek harrapatzen ditu alor guztietako sortzaileak, batez ere, hitzekin ari direnak. Horrela aipatzen dute Hiru Trukuren lehengo disko hau Argia-ko Gure Mendea sailean, 1994ko Liluraren indarra izeneko kronikan, euskalkien desorekaz ari direla, diskoaren ekarpenak alor linguistikora ekarriz: “Ruper Ordorikak, Bixente Martinezek eta Joseba Tapiak osatu duten Hiru Truku taldeak mendebaldeko kantu zaharrak kaleratu dituenean, arrakastak batuaren esparrua gainditu du. Musikak sortutako liluraren bidez ukitu dira sentsibilitaterik lotuenak, horrela ari da irabazten hizkuntzaren gaineko txostenekin lortu ez dena. Orain inork gutxik du jartzen zalantzan zein izan behar duen bigarren fasea, orain arteko desorekak konpondu eta hizkuntza estandarrari kolorea emanen dion bigarren urratsa” (3). 

Joseba Tapia, Bixente Martinez eta Ruper Ordorika.

Azkenik, diskoaren ezaugarri musikalei helduz, erabaki arriskutsua zirudien 1994an disko erabat akustikoa eta hain elementu gutxikoa kaleratzeak (gitarra, mandolina, soinua eta arrabita). 70eko hamarkadaren erdialdetik aurrera, gurera folk-rockaren lehen aztarnak iritsi zirenetik, herri musikaren interpretazio sofistikatuak ziren nagusi, batez ere, 80ko hamarkadan eta 90eko hasieran (Ganbara, Oskorri, Azala…). Instrumentazio aberatsak, moldaketa eta ekoizpen landuak, tresna elektriko eta akustikoak nahasteko joera orokorra…  Bide horrek ordea, hainbaten ustetan, gehiegizko apaingarriz itotzen zuen herri-musikaren indarra. Juan Mari Beltran musikologo eta musikaria dugu, besteak beste, iritzi horren aldeko jarrerarik argiena erakutsi zuenetako bat. Haren Euskal Herriko Soinu Tresnak (IZ, 1991) bigarren joera honen manifestu ezinbestekoa da.

Iturrietara jo, ahalik eta interpretazio fidelenak egin, tresna akustikoak erabili…  herri musika ulertzeko modu horrekin bat egiten du Mendebaleko euskal baladak diskoak, nahiz eta garai hartan estilo horrek ez zeukan, adituez aparte, arrakasta edo erakarpen gaitasun handirik musika “dultzeak” entzuten ohitutako entzuleen artean. Horregatik, berez arriskutsua bazirudien helduentzat bizkaieraz kantatutako disko bat kaleratzeak, are gehiago kantu horiei janzkera hain sinplea eta erabat akustikoa emateak.

Noski, ez ziren hiru hasiberri, eta erraza zen, bere birtuosismoaren haritik helduta, “grazia” egoeran dauden hiru musikariren jostaketa bilakatzea diskoa. Trebezia soberan zuten horretarako. Baina ez zuten halakorik egin. Eta esan daiteke, erabaki horrekin, arestian aipatutako bigarren joerari bultzada eman eta gaurkotu egin zutela, Ingalaterran gertatzen ari zen berrirakurketaren osagarriak gehituz, eta gainera, dezenteko arrakasta lortuz. Disko honekin Hiru Trukuk, besteak beste, entzuleria berri eta gazteago bat erakarri zuen euskal herri musikara, haren gaineko topiko batzuk pitzatuz eta musikari gazteagoei bidea irekiz. Adibidez, hurrengo urtean kaleratu zuen Mikel Urbeltzek Berrizko Itsuari… Arrabita Herrikoia (Elkar, 1995), eta handik bost urtera Tapia eta Leturiak Bizkaiko kopla zaharrak (Elkar, 1999), bide beretik jarraitzen duten bi lan bikain.

Kantuei erreparatuz, diskoaren hasieratik sumatzen da “oso ingelesa” den disko baten aurrean gaudela. Soka tresnen jolasen nagusitasuna. Ruperren gitarra jotzeko modu lehor eta erritmikoa. Martinezen mandolina eta Tapiaren trikitia beti melodiaren mesedetan aritzea, birtuosismoaren tentazioak ekidinez. Eta ahotsa, historia, hitzak… erdian, nabarmen. Azkenean hori baita garrantzitsuena, berdin XVII. mendeko historia bada ere. Inork gutxik pentsatuko zukeen lehenago Ordorikaren ahotsak hain interpretazio esanguratsuak egin zitzakeenik, eta hain modu indartsuan transmititu balada mingots haien zentzua. Martin Carthyren itzala luzea baita, eta horren seinale, haren alaba Eliza Carthyk eta Nancy Kerrek arrabita jo izana diskoan.

Egia da, “Frantziako andrea” edo “Ana Juanixe” Hautsi da anphora-tik atera berri direla dirudi. Baina horiekin batera, beste kantu batzuk —“Neska soldadua”, “Aldaztorrean” edo “Leixibatxoa”, adibidez—, eman dezakete hobekien hiru musikarien artean sortutako kimikaren tamaina. Hortxe dago disko honen bertuterik nagusiena, ez baita Ordorikaren lan tradizional eta akustikoa, eta erraza zen horrela hartzea. Hiru musikarien ekarpenek ematen diote zentzua lanari, eta hain modu sotilean dago josita, hainbatetan haien ekarpena nabaritu gabe ere (Martinez maisua da horretan) osatzen dela Hiru Trukuren nortasun musikala. Eta bazuten nortasuna, berezitua, berritzailea eta jakina.

• (1) “Geldialdi arriskutsua ikusten dut zenbait talde eta argitaldaritan”. Joxi Goikoetxea, Argia 1491. alea.  Ruper Ordorikari elkarrizketa.
• (2) “Euskara batua baino euskara dispertsatua egiten ari gara”. Erasun, 1995-12-03. Xabier Amurizari elkarrizketa.
• (3) “Liluraren indarra”, Gure Mendea. Argia (Kronika)