Oinazpietarainoko bizarra

35 urte bete berri ditu Euskal Herrian Euskaraz euskaltzaleen herri-mugimenduak. Etorkizuneko erronkak identifikatu eta euskararen normalizazioan ekimen eraginkorrak iragazteko lanetan hasiko dira aurki. Azken 30 urteotan ezagutzan asko aurreratu dugun arren, ezaguna da erabilerak behera egin duela mende berria hasi genuenetik. Egun, euskara ez da euskal herritarren lehentasun. Idazle eta musikarientzat ere ez. Euskarari kantatzeko sortzen ditugun letra eta ahaireak enkarguzkoak dira, ikastolen jaien baterako edo erakunderen baten kanpaina publizitariorako. Gure hizkuntza gero eta gutxiago erabiltzen dugu eta, antza, horrek ez gaitu gehiegi larritzen.

Gure hitzak esan
berriz esan
ez daitezela ahaztu
ez daitezela gal
elur gainean
txori hanka arinek
utzitako arrasto sail
ederra bezalaxe
…

Bernardo Atxaga-k Gure hitzak poema Abdelfattah Kilito idazle arabiarraren ideia baten gainean osatu zuen: “Hizkuntzaren bizitza errepika da. Hizkuntza (eta kultura) baten bihotza errepika da. Mikel Laboa-k Gernika-Zuzenean 2 diskorako grabatu zuen 1999an. Gerora kantaren aldaera bat baizen gehiago entzun ahal izan ditugu. 2005ean Neubat taldeak bere rock gogorrera eroan zuen, 2010ean Lisabö-k eromenera, askoren artean ondu zuten Txinaurriak diskoan eta oraintsuago Skakeitan-ek ska erritmoetara. Mikel Laboak Xalbador-ren lantuekin osatutako euskararen galbideari buruzko kantarik ezagunena den Herria eta Hizkuntza hartatik beste mezu bat du Atxagarenak. Xalbadorrek, Belarribegietan atal honetan aurrez nabarmendua dugun eran, hizkuntza galzorian egoteak dakarkion minari kantatu zion, amorruz, errua (Sarrionandia-k Gosariak diskoan eman dion esanahi berrian baino, fede kristauaren esangura errotuan) euskaldunei egotziz, ez zutelako hizkuntza erabiltzen. Parabola da Herria eta Hizkuntza, irakaspena, lekzioa, igandeko meza. Atxagarena erabileraren aldeko mezua da, irudi poetikoz adierazten duena, galtzeko arriskuaz ohartarazi arren errurik ez dakarrena, hain gutxi irakaspenik. Ostera, zeini oratzen gatzaizkio estuago, erabilerari edo salbazioari? Batak ezinbestean dakar bestea?

(…)
Konparatzen baitut izaite bateri
Anai-arrebak, entzun ene aho-hotsa
izaite bat ez daike hezur hutsez osa
herria da gorputza, hizkuntza bihotza
bertzetik berextean bitarik bakotxa
izate horrendako segurra hil hotza.

Batzu herriaz orroit, euskeraz ahantzi
bertzek euskera maite, herria gaitzetsi
hizkuntza ta herria berex ez doatzi
berek nahi daukute konpreniarazi
bata bertzea gabe ez daizkela bizi

1918ko Alsaceko izkilak liburuan Jules Moulier Oxobi-k, alegia zale zenez, alegiaki, hizkuntzaren galerari kantatu zion Eskuara poeman.

Iratzea mertxikaz bete jarriko,
Zezen beltza zazpi txahalez erdiko
Labettoa elur xuriz gorrituko,
Eskualdunek Eskuara dute galduko.

Ur gainean ezarri dute zubia,
Hartan erein ogiko hazi garbia,
Han jin arte irin opilño xuria,
Eskuarak ez, ez du galduko mihia.

Haatik, euskara desagertzea ezinezkotzat jo zuen Oxobik eta halaxe kantatzen zuen Anje Duhalde-k euskal kantagintzaren historian zuzeneko diskorik aipagarrienetakoan: Zuzenean. Kanta laburra, errepika bakarrekoa, amaierako “Euskarak ez du ez galduko, bere mihia”.

Horixe bera eskatu zuen Jose Mari Iparragirre-k Ez bedi galdu euskera! poeman, hitz egiteko, nahinon, noiznahi.

Gure Euskera eder maitea
galtzen gaur degu ikusten,
euskaldun onak harritzeko da
nola ez diran lotsatzen!

Larramendi-rik, Astarloa-rik
ez da gehiago aipatzen…
Ez da hutsegin haundiagorik
ondo badegu pentsatzen.
(…)
Gure Euskera… ai! galtzen bada
gu… euskaldunak ez gera!
(…)
Arren, ez bada galdu euskera,
nere anaia maiteak!
Galtzen badegu… galduak gera
gu eta gure semeak.
Beti euskaraz hitz egin, bada,
oro zahar eta gazteak,
esan ez dedin denok gerala
euskaldun bihotzgabeak.

Gontzal Mendibil-ek egin zituen ezagun hitzok Iparragirre hegalaria herri-antzerkirako sortutako kantekin argitaratutako diskoan. Aspalditik ari gara euskaldunok gure hizkuntzaren, gure herriaren galerari buruz kantari, negarrez askotan, erreguan gehienetan. Ez bedi galdu zioen Iparragirrek, bizi bedi, aldarrikatuko du Gabriel Aresti-k, hizkuntzari gehien kantatu dion poetak, Oskorri-k batez ere, Urko-k, Mikel Laboak eta oraintsuen, Rafa Rueda-k ahairetuak.

Gora ta gora beti,
haik gora Lapurdi!
Euskerak bizi gaitu
eta bizi bedi.
(…)
etai lelori bailelo leloa zarai leloa!
euskara da kanpora eta goazen denok dantzara
(…)
Egun da Santimamiña
benetan egun samina
goiko zeruan gorde dezala
luzaro neure arima
Itsas aldean izarra,
hari begira lizarra;
euskara salbo ikusi arte
ez dut kenduko bizarra.
(…)
Guk euskaraz, zuk zergatik ez
(…)
Gorbeiara joateko gutizia sortzen zait barrenean,
bertan organizatzeko euskeraren salbazioa,
baina hemen geratzen naiz,
kale arte honetan,
milagro baten zain,
egunero bizarra kentzeari uzteko
naikoa kurajerik
ez bait dut

Telesforo Monzon-ek Xalbadorren binomioari eutsi zion Bai euskarari! aldarrian:

(…)
Uxo xuria, uxo gorria
dantzan dabil suaren gain…
San Juan Loreek usaia dute
eta herriek arima
Euskal Herria euskara barik
irin gabeko ogia
Euskal Herria euskara gabe
hegalgabeko usoa
uxo gaztea aidatu hadi
eta iguzkiraino hoa
Uxo xuria, uxo gorria
dantzan dabil suaren gain…
Eta bai, eta bai
Nik euskarari bai ta bai
eta bai, eta bai
guk euskarari beti

1978an Euskaltzaindiak euskararen aldeko kanpaina erraldoia antolatu zuen eta 1980an argitaratu zuten Pantxoa eta Peio-k izen bereko diskoa: Bai Euskarari. Idazleen hitzak, musikarien doinuak ziren herri oso baten engaiamendua eskatzeko bitartekorik eraginkorrenak. Berba haien, ahaire haien abarora elkartu ziren milaka euskal herritar beraien hizkuntzari atxikitzeko. Kantagintzak jendartea eraldatu zezakeela sinesten zueneko sasoiaz ari gara. Gaurko kantagintzak, zertan sinesten du? Zein egiteko du gure jendartean? Edo ez dago ezer aldatzeko?

MAITAZORO
larrian edo gezurrean etortzen banaiz
bera dut gerizpea
burua neke mututu banaiz
bera dut askatu nauen berba
gozo zoro maitasoro
ezpain erreok hezetu dituen iruntza

zakurraren salara bidali izan dudan arren
pazientziaz milikatu ditu
ezagutzen ez nituen neure bazterñoak
xuxurlaz eta txilioz egina da
gozo zoro maitasoro
lotzen gaituen estekaren zuntza

atsegintasunik eman ez diodanean ere
larrutan besterik egin ez diodanean ere
ordainik gabe eskaini izan dit
hil ala biziko jokoan
gozo zoro maitasoro
bere biluzi beroaren oturuntza

jelostu plantak egin izan dizkit
berba hezeak asmatuz esaldi zentzubeteak
hanpatu egiten nau
niretzat hiltzen eta pizten da guztiz
gozo zoro maitasoro
aldiari leialeko huntza

oinarrizko legeak zehartuz
zorrotzeneko arauak apurtuz
ohikotasun jatorrak baztertuz
gozo zoro maitasoro
bihurtu izan du bide
trabatzen ninduen iluntza

jakinaren gainean ez banengo bezala
eman izan didate beraren berri
patux arlote motz axola zait bost
hazi egiten nau gainez eragiten
zenbatenaz lokatzago dut hanbatenaz aratzago
bere kausaren gerlaria naiz bera da
gozo zoro maitasoro
eraiki nauen ororen funtsa

maitemindua bi mila urte
hiru mila urte eduki dut maitemindua
arte guztiak ikasten sortuko nintzenerako
limurtasun guztiak nire egarrira isurtzeko irritsean
iraun du bost mila urte zain
gozo zoro maitasoro
haragian haragi odolean odol da
gogait eragiteraino neure
hizkuntza

Parisen bizi naiz, Koldo Izagirre. Susa 2013