‘Hitzen ahairea’ (liburu aurrerapena)

Hitzen ahairea saiakera (Susa) aurkeztuko du Gotzon Barandiaran idazleak datorren astean. Kantagintzaren inguruko gogoetak jaso ditu liburu horretan, baina ez edozelako kantu mota aintzat hartuta. Idazleek idatzitako letrekin sortutako kantuak, literaturak eta musikak eskuz esku sortutako piezak, horiek soilik izan dira liburuan aintzat hartu dituenak.

Zein harreman du kantatzen dugunak gure izaerarekin? Zenbateko eragina du entzuten dugunak gure diskurtsoan? Zeintzuk dira gure erreferenteak? Zergatik irauten dute kantu batzuek gure gogoan betiko iltzaturik? Gure euskaltasunean zenbat zor diogu literaturaren eta musikaren lankidetzatik sortutako kantagintzari? Zergatik ez dugu kantatu emakumeek idatzitakorik? Inork kantatu ote dio bere hizkuntzari euskaldunok baino gehiago? Eta bihar, zeri kantatuko diogu?

Galdera horiei erantzun guran harilkatutako gogoetek hasi eta buka zeharkatzen dute liburua. Iraganetik gaur egunera, iraganetik etorkizunera begiratuta, garapen bat iradokiz, aldaketen gakoei buruzko hausnarketak mahai gainean jarriz.

Liburuko pasarte batzuk eskaintzen dizkizuegu jarraian. Liburu osoa irakur daiteke esteka honetan, eta liburuan aipatzen diren kantuekin osatutako soinu-banda entzungai dago hemen.

KANTATUA IZATEKO

Bizi daitekeen tragediarik handienetakoa egokitu zitzaion Martin Larralde Bordaxuri-ri. Hurrekoenen traizioa, ustez maite zaituztenek eragindako heriotza. Aitak, ahizpak eta anaiak saldu zuten Martin Larralde, besteak beste, galeretan hil zedin. Plumagainea baserriko premu izaki, zegozkion ondasunak eskatu zizkion aitari. Honek, ostera, premutzarako beste bat hobesten zuelako, aipatu etxekoen laguntzarekin, segada prestatu eta morroi zutenaren hilketa leporatu zioten. Rocheforteko kartzelan hil zen Bordaxuri, berrogei urteak betetzeke. Hala kontatzen du, bederen, iritsi zaigun istorioak. Gertatu zitzaionari buruzko bertso sortak bide luzea egin du euskaldunen artean. Piarres Larzabal apaiz eta idazleak —zeinaren antzerkigintzari buruzko ikerketa guztiz gomendagarria argitaratua duen Ixabel Etxeberriak (Euskaltzaindia, 2016)—, Bordaxuri izeneko antzezlana apailatu zuen, 1962an. Kalapita handiak sortu zituen antzeztua izan zen herrietan, etxekoen traizioaz gain, elizaren eta eliztarren hipokrisia, faltsukeria, zurikeria eta bestelako keria batzuk salatzen baitzituen obrak.

Pantxoa eta Peiok egin zuten ezagun Martin Larralderen tragedia 1975ean Galerianoaren kantua izenburuarekin “Ospital-Carrere” deritzon diskoan plazaratu ostean. Bi doinu nahasten dira kantuan, bata hits-iluna, bestea adoretsua, aldarte bi horiek antzematen baitira Bordaxuriren kontaketan, tristezia eta kuraia.

Guri, ostera, sortako azken biak interesatzen zaizkigu. Berorietan, hain zuzen ere, bere tragedia kontatzeari zertarako bat atxikitzen dio Bordaxurik. Zertarako kontatu, zertarako kantatu.

Kantu hauek eman ditut Paube-ko hirian,
Burdinez kargaturik, oi! presondegian;
Bai eta kopiatu denbora berian,
Orok kanta ditzaten Hazparne herrian.

Hok eman izan ditut ez xangrinatzeko;
Ahaidek, adixkidek, kuraie hartzeko,
Eta partikulazki, aita, zuretako,
Kantuok aditzean, semeaz oroitzeko.

Galerianoaren kantua. Bordaxuri, XIX. mendea / Pantxoa eta Peio, 1975

Joseba Sarrionandiak Bordaxuriri gertatutakoa hartu zuen aitzakia Marinel zaharrak liburuan Martin Larralde izeneko poema taxutzeko. Ordurako Sarrionandiak ederto batean ezagutzen zuen ahozko zein idatzizko euskal literatura, zaharrena zein modernoena. Ezagutzen zuen gure historiako makina bat gertakari, ezagutzen zituen protagonistak. Eta Martin Larralde aukeratu zuen idazlearen egitekoari buruzko bere ustea poema bidez agerrarazteko.

Ruper Ordorikak kantu bihurtu zuen Sarrionandiaren poema, bere zuzeneko errepertoriotik publikoak estimatuenetakoa. Zuzeneko emanaldietan Ordorikak honela laburbiltzen du poemaren muina: egunerokoak ahantzarazi egiten digu urrun dagoena.

Guri, Ordorikaren gogorapenaz gain, testuak honako eskaria ere badakarrela iruditzen zaigu: kontatuko badugu, konta dezagun dena. Konta dezagun ondo egin duguna zein txarto egindakoa. Kanta ditzagun garaipenak, kanta ditzagun tragediak. Kanta ditzagun poz eta minik sakonenak eragin dizkigutenak. Hori proposatzeko erabili zituen Sarrionandiak bere buruari min ematen dion arrosaren irudia: “arantzak barrurantza itzuliak lituzkeen arrosak legez”. Eta Ordorikak, idazlearen baimenarekin, bere buruari min emango liokeen kirikolatzaren antzera: “arantzak barrurantza itzuliak lituzkeen sagarroiak lez”.

Antzeko zenbat tragedia ez ote dira lotsaizunez isilpean gorde. Ostera, Bordaxuriren guraria da bere herrikideek bertsoak elkarri kantatuz jakin dezatela zer gertatu zitzaion, gera zedin herriaren gogoan iltzaturik izugarrikeria hura, bere etxearen izen ona betiko zikinduko bazen ere. Koblakariak eskatu zituen Martin Larraldek, ahanzturaren kontrako konbatienteak. Galde bera ulertzen diogu Joseba Sarrionandiari ironikoki dioenean:

Inork ere ez du
(dena ohitura, dena errua, dena barkamena)
oroimenaren
korapiloa deslotzen. Inork ere ez du
koblakaririk behar…

Martin Larralde. Joseba Sarrionandia, 1987 / Ruper Ordorika, 1998

2018an, borroka latza eragiten ari da gure iragan hurbilean gertatu denari buruzko kontakizun edo errelatoa, eta berorrekin bete-betean dator Sarrionandiak 1987an argitaratu zuen poema. Kontatu behar badugu, kanta dezagun dena.

GERRAKO KANTUAK

Ken Zazpi musika taldekoak harritu egin ziren Joseba Sarrionandiak eurek bidalitako melodiari gehitzeko itzuli zien letrarekin. Izen-abizenek eta esaldi solteek osatzen zuten Gernikaren bonbardaketa gogorarazi asmo zuen kantua. Baina berbak ahaireari atxikita ohartu ziren sekulako indarra zuela abestiak. Condor Legiokoek erail zituztenen zerrendatik hautatu zituen Sarrionandiak izenak. Umeak ziren denak. Neba-arrebak, batzuk. Tarteko esaldi solteek Picassoren koadrotik erauzitako irudiak dakartzate gogora:

Agapita Iturralde Zuloaga eta
Maria Iturralde Zuloaga,
Gernikan!

Asto behi gorputz zati
Neskato erre bat
Ume identifika ezina
Gernikan!

Gernikan. Joseba Sarrionandia / Ken Zazpi, 2007

Idazleak ez du herri oso bat errautsetan utzi zuen gertakariaren baloraziorik proposatzen, ez du irakaspenik eman nahi, ez dago ageriko mezurik ez gaitzespen eskaririk, entzuleari ez dio jarrera aktiborik eskatzen. Hildakoen izenak eta Picassoren koadroa. Ahairearen dramatismoak, kantaeraren tragikotasunak, zibilen aurkako gerra entsegu hark eragindako mina sentiarazten dute. Gernikan gertatutakoa gogoan iltzatua daroagunontzat, bederen. Hala diogu, Rafa Rueda eta biok ohartu baikara izan ditugun aurrez aurrekoetan, egun Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako eta Batxilergoko ikasle askorentzat Gernika ez dela ezeren sinbolo, ez dela euren imajinarioaren parte. Ondorioz, kantuaren eragina arras ezberdina da. Gertatukoaren berririk gabe, milaka euskaldunen imajinario kolektiboan duen garrantzirik gabe, spotify-n edo youtube-n entzungarri duten beste kantu bat baino ez da. Milioika artean, bat.

Gernikan gertatutakoari zein oro har gerra hartan bizi izan zituztenei buruz idatzitako bertso eta poemak ezkutuan izan dira urte luzetan. Ibon Sarasolak bere Euskal literaturaren historia-n dioenez, 1936ko altxamendu faxistaren ondoriozko gerran Francoren indarrek ezarritako diktaduraren eraginez, euskal literaturak bere historiako sasoirik larrienak ezagutu zituen. Literaturak ez eze, gerra galdu zuten euskaldunen sormen lan orok ezagutu zuen antzeko sasoi larria, baita kantuak ere. 1936tik 1939ra gertatutakoak kantatzeko moldean kontatu zizkigun Joseba Tapiak “Agur Intxorta maite” disko ezinbestekoan. Koldo Izagirrek zera nabarmentzen du diskoaren liburuxkan:

“1936-1937ko gudaz bagenuen kronika ederrik, bagenuen argazkirik, bagenuen filmerik, baita afitxa edo kartelen bildumarik ere… Bagenuen, funtsean, iruditeria bat. Baina iruditeria hori mutua zen. Himno bakarra genuen, Eusko gudariak. Noizbait, erresistentzia berriak heldu ziren, eta borroka haiek kantu berriak sorrarazi zituzten, Eusko gudariakbaino ez zen jaso gure herriaren 1936-1937ko erresistentzia antifaxistatik. Kanturik gabeko guda izan dugu 1936-1937koa. Harik eta Joseba Tapiak diska hau egin duen arte“.

Koldo Izagirre, in Joseba Tapia, Agur Intxorta maite.
Gaztelupeko Hotsak, 2001

Joxe Mari Lopetegi, Juan Ezenarro, J.M. Garate, Joxe Zapirain, Salbatore Mitxelena, Pepe Bolunburu eta Basarri dira gerrako desmasien kronistak, Utarre, Atarrene, Gora-Beti eta Andoni ezezagun zaizkigunekin batera. Basarrik bi bertso sorta idatziko ditu Gernika gaitzat hartuta. Bata lau hilabetera, bestea ia urtebetera. Bietan ere, malkokeria baino borrokarako grina iraunaraztea du helburu. Gudarien kuraia hauspotzeko bertsoak dira, Lauaxetaren Amayur gaztelu baltza-ren sano antzekoak. Basarrik ere, bonbardaketa deskribatuz doan heinean, etsaien krudelkeria gaitzetsi eta gudarien adorea goratzen ditu:

Basati gaizto odoltzaleak
atzerritikan ekartzen
tokirik zoragarrienari
txikituta su ematen;
auts egindako gure Gernika
antsika dago esaten
Franco ta bere laguntzalleak
zein biotz ona daukaten.

Ezta ez alperrikako izan
or ikusi dan odola
pentsa oraindik emaitz ederrak
ematekotan dagola;
eusko gogoa armez ta indarrez
ezin il leike iñola
Gernika erre ziguten baña
zutik daukagu arbola.

Gernika. Basarri, 1938 / Joseba Tapia, 2001

Hots, garaitu gaituztelako borrokatuko gara inoiz baino sutsuago.

Kantu hauetako gehienen doinuak galdu egin dira, Eusko Gudariak-ena edota Gerrako gure ibilerak-ena salbu. Bertsook kantatzeko Joseba Tapiak egindako birsorkuntzak jatorrizko melodiatik oso hurrekoa dirudi. Edozeinek esango luke berezkoak direla. Argazkiak baititugu zeintzuetan soinujoleak ageri diren lubakietan bertan, eskuartean iskiluak zituztenen artean trikitixa astintzen. Laborria uxatu eta kemena azalarazteko arma bide zuten infernuko hauspoa.

EUSKARAZ KANTATU, EZ EUSKARARI

Hogeita hamabost urte bete berri ditu Euskal Herrian Euskaraz euskaltzaleen herri mugimenduak. Etorkizuneko erronkak identifikatu eta euskararen normalizazioan ekimen eraginkorrak iragazteko lanetan hasiko dira aurki. Azken hogeita hamar urteotan ezagutzan asko aurreratu dugun arren, begien bistakoa da erabilerak behera egin duela mende berria hasi genuenetik. Egun, euskara ez da euskal herritarren lehentasun. Idazle eta musikarientzat ere ez. Euskarari kantatzeko sortzen ditugun letra eta ahaireak enkarguzkoak dira, ikastolen jairen baterako edo erakunderen baten publizitate kanpainarako. Gure hizkuntza gero eta gutxiago erabiltzen dugu eta, antza, horrek ez gaitu gehiegi larritzen.

Gure hitzak
esan berriz esan
ez daitezela ahaztu
ez daitezela gal,
elur gainean
txori hanka arinek
utzitako arrasto sail
ederra bezalaxe.

Gure hitzak. Bernardo Atxaga / Mikel Laboa, 1999 /
Lisabö, 2010 / Skakeitan, 2015 / Tenpora, 2015

Bernardo Atxagak Gure hitzak testua Abdelfattah Kilito idazle arabiarraren ideia baten gainean osatu zuen: hizkuntzaren bizitza errepika da. Hizkuntza (eta kultura) baten bihotza errepika da. Mikel Laboak “Gernika-Zuzenean 2” diskorako grabatu zuen 1999an. Gerora kantuaren aldaera bat baizen gehiago entzun ahal izan ditugu. Besteak beste, 2010ean Lisabök eromenera eroan zuen —askoren artean ondu zuten “Txinaurriak” diskoan— eta oraintsuago Skakeitan-ek ska erritmoetara. Mikel Laboak Xalbadorren lantuekin osatutako euskararen galbideari buruzko kanturik ezagunena den Herria eta hizkuntza hartatik beste mezu bat du Atxagarenak. Xalbadorrek hizkuntza galzorian egoteak dakarkion minari kantatu zion, amorruz, errua (Sarrionandiak Gose taldearen “Gosariak” diskoko Errua-n eman dion esanahi berrian baino, fede kristauaren esangura errotuan) euskaldunei egotziz, ez zutelako hizkuntza erabiltzen. Parabola da Herria eta hizkuntza, irakaspena, lezioa, igandeko meza. Atxagarena erabileraren aldeko mezua da, irudi poetikoz adierazten duena, galtzeko arriskuaz ohartarazi arren errurik ez dakarrena, hain gutxi irakaspenik. Ostera, zeini oratzen gatzaizkio estuago, erabilerari edo salbazioari? Batak ezinbestean dakar bestea?

Aspalditik ari gara euskaldunok gure hizkuntzaren, gure herriaren galerari buruz kantari, negarrez askotan, erreguan gehienetan. “Ez bedi galdu” zioen Iparragirrek, “bizi bedi” aldarrikatuko du Gabriel Arestik. 1978an Euskaltzaindiak euskararen aldeko kanpaina erraldoia antolatu zuen eta 1980an argitaratu zuten Pantxoak eta Peiok izen bereko diskoa: “Bai euskarari”. Idazleen hitzak, musikarien doinuak ziren herri oso baten engaiamendua eskatzeko bitartekorik eraginkorrenak. Berba haien, ahaire haien abarora elkartu ziren milaka euskal herritar beraien hizkuntzari atxikitzeko. Kantagintzak jendartea eralda zezakeela sinesten zeneko sasoiaz ari gara. Gaurko kantagintzak, zertan sinesten du? Zein egiteko du gure jendartean? Edo ez dago ezer aldatzeko kantagintzaren bitartez?

“Euskal rockak eragin zuen iraultza musikal eta estetikoa kontraesanez beteriko espazioetan (Gasteiz, Santurtzi, Bilbo) baino ezin zitekeen sortu. Beste tokietan ez zegoen tarterik halako gauzetarako (Hertzainak, Zarama…), ez ziren ulertzen, ez zuten arrakastarik izan“.

Josu Zabala, in Pako Aristi, Euskal kantagintza berria. Erein, 1985

Hizkuntza estetiko-musikal horiek euskal parametroen arabera aditzera ematen hasi zirenean —Euskal Herriko arazoei buruz kantatuz alegia, euskaraz edo espainieraz—, bete-betean sartu ziren musikak sortzen zuen kontrakultura horren barruan, kantagintzak sortu eta normalizatu zituen zirkuituetan zehar zabalduz. Hala, kantagintza eremu euskaldunetan sortu bazen, eta gero esportatu, rockaren kasuan gauzak alderantziz gertatu ziren. Bada ordea bi mugimenduak lotzen dituen lokarri bat: biak kontrakulturan kokatzen dira eta sinbologia erresistentzialistaren zati handi bat errepikatzen duten hizkuntza moduak eraikitzen dituzte azkenean. Bai kantagintza berria bai rock-punka, biak kontrakulturaren sinbolo ziren. Batak zein besteak euskaraz ez zekiten milaka eta milaka herritarren onespena eta atxikimendua lortu zutelako izan zuten horrenbesteko arrakasta eta eragina, erdaldunek ere bere egin zutelako kantagintza hura. Gure ustean, gaur egun ere, berez, euskaraz idatzi eta kantatzea, kontrakulturala da. Aldatu dena idazleen eta musikarien kontzientzia eta horren neurriko jarrera dira.

Eta gogoeta hauen guztien epilogorik azkuragarriena Anari-ren berba batzuk zaizkigu, 2016ko Jalgi topaketetan jasoak: “Transmititu behar dena euskaraz kantatzeko grina da”.