Historiari kantatzeko (V)

XX. mendearen azken hamarkadak gure herriak bizi izan dituen sasoirik latz, aberats, kaotiko, frenetiko, bizi, sortzaileenak izan zirela esatea ez da, menturaz, larregia izango. Oso urte gutxian, bezperan, egunean zein biharamunean, gizartea inarrosten zuten gertakariak errenkadan etorri ziren. Horietako asko, heriotz ezkilen ahairetan. Ez dira gutxi egun ere, kanten berbak albisteetatik ernetzen zaizkiela aitortzen duten sortzaileak, ez dira bakan durduzatzen gaituzten irudiak.

Antoni Tapies da Imanolen 1972ko diskoaren azalaren egilea.

Jose Pardines guardia zibila izan zen ETAk hil zuen pertsonetan lehena. Txabi Etxebarrieta izan zen ETAkoa zelako erahila izaten hastapenekoa. 1968ko ekainaren 7an hil ziren biak. Imanol Larzabal kantariak 1972an argitaratu zuen Askatasunaren pausoak tinkatzen ari diskoan halaxe kantatu zuen:

Lehengo batean,
kalearen erdian,
Benta-Handi erdian,
Xabier anaia, hil zuten.
Lehengo batean,
kalearen erdian,
Benta-Handi erdian,
Xabier anaia, hil zuten.

Eta nolaz gu,
gu, eguneroko patxara merkean
oso lasai bizi geran…
geure izerdia xurgatzen duten
beste jende hoiek
bihar ere,
berriro ere,
beste bat hilko dute.
bihar ere,
berriro ere,
beste bat hilko dute.

Lehengo batean,
kalearen erdian,
Benta-Handi erdian,
Xabier anaia, hil zuten.
Lehengo batean,
kalearen erdian,
Benta-Handi erdian,
Xabier anaia, hil zuten.

Eta nolaz gu,
gu, eguneroko patxara merkean
oso lasai bizi geran…
geure herria zapaltzen duten
beste jende hoiek
bihar ere,
berriro ere,
beste bat hilko dute.
bihar ere,
berriro ere,
beste bat hilko dute.

1970eko irailaren 19 Donostiako Atano III.a pilotalekuan jokatzen ari zen Munduko Pilota Txapelketako partida batean, Francorengana hurreratu eta Euskal Herriaren zapalkuntza mundu osora zabaldu asmoz, Joseba Elosegi eusko gudari izandakoak bere buruari su eman zion. Ekintza harek Eñaut Etxamendi kantari eta idazlea horrenbeste astindu zuen ezen disko oso bat eskaini baitzion, Larralde kantu-lagunagaz, Joseba Elosegiri.

1
Lotuz aire zaharreri
Dugun kanta bertsu berri
berriz
Joseba Elosegiri
Gizon miresgarri.

2
Ene haur eta ahaide
Bai ta euskaldun aurride
Zonbat zaituztedan maite
Nehoiz nehork ez dakike.

3
Adios mendi ederrak
Oihan ta itsas bazterrak
Adios Donostiarrak
Jauntziren ditut su garrak.

4
Arras trixte da bizia
Azkatasunik gabea,
Herriarentzat hiltzea
Nuen nik neure lehia.

5
Donostiako medikuak
Erien sendagileak
Otoi utz ene zauriak
Dagoden orroitgarriak.

6
Ni hiltzen banaiz huntarik
Ez otoi egin nigarrik
Ez baitut nigar beharrik
Ez badut jarraikilerik.

Sistema salatzeko norbere buruari sua ematea ez da euskaldunon balentria, horretan ere ez baikara originalak, originaletan originalenek ere inongo iturritik edanen baitute inoiz.

Urte berean burutu zuten Burgosko prozesua. Herritarren ekimenez hankaz gora botatako diktadura baten erabakiak mundu osoan izan zuen isla, baita kantagintzan ere. Gabriel Arestik idatzi zuen honako testuak izenburu eta bertsio bat baizen gehiago izan zituen. Baga, Imanolek 1976an argitaratutako Herriak ez du barkatuko! bildumarako “Oskarria-Burgos 1970″ izenburukoa.

Irrintzi bat entzun dugu
ezpataren aurrean
oskorria zabaltzen da
euskaldunen lurrean.
Zeru horren pean jaso
behar dugu herria,
begien aurrean baitu
etorkizun berria.
Hara bihoa fedean
eta borondatean
bertan iraun dezan beti
egiazko bakean.
Bake hortan Euskal haurrak
jaio behar dirade
etorkizunaren beldur
izan ditezen gabe.
berdin izango dituzue
eskubide osoak,
kontuan aduki gabe
zen diren gurasoak.
Andre-gizonek elkarri
Loturik diraukete
Haien artean batere
Katerik egoteke.
Lokarriak iraungo du
Maitasunak bezainbat
Ezkontza ez da izango
Ikusgarri ezain bat
Ondasunak gertatzeko
tresnak ez dira jaunen
eskuetan gozatzeko
goxokiak izanen,
ondasunaren jabetza
izango da publiko.
gizona ez da lan bila
eskean ibiliko
Fabrikak izango dira
euskal langileenak
eta solo-pinudiak
nekazarienak,
itsasontziak izango
dira marinelenak,
euskararen harmoniak
sozial poetenak.
Orain hasi den burruka honetan
nork bere lekua
kontzianteki eta erreponsableki
hartu ondoren,
oferta eta demandaren erreinua
abolituko dugunean,
gizonak ez dira
ez gau baterako eta ez gau guztietarako
erosiko.
Euskal Herrian ez da
klase sozialik
izango
eta euskaldunak
zoriontsuagoak
izango
gara.

Biga, Oskorrik 1979an izen bereko diskoan, izen beragaz ezagutarazitako abestia, eta, higa, Pettik Ahaztuak elkarteak zenbait urtetan kaleratutako disko monografikoetako baterako tajututakoa, Imanolen “Oskorria-Burgos 1970″ izenburua iturritzat.

Hibai Rekondok ere, Burgosko auzia filmerako soinu banda izan zedin, sumariotzarra hartu zuen kantagai disko oso batean, besteak beste, Joxe Azurmendi eta Bitoriano Gandiagaren berbak lagun.

Eustakio Mendizabal Txikia-ren erahilketak ere arrasto nabarmena utzi zuen euskaldun askoren gogoan, zer esanik ez, hala nola Unai Elorriaga Algortako idazlearengan. Horren lekuko, Iazko hilak liburua. Telesforo Monzonek idatzi eta Pantxoa eta Peio bikoteak egin zuen ezagun, kantu liburuetan ezinbesteko bihurtzeraino:

TXIKIA
Txikia zuen guda izena
bera gizon osoa izan arren.
Mendizabal, Sasetaren hurrena,
biak txiki, bizkor eta lerden.
Saseta hil zen gudarien aurrean,
Mendizabal hil zaigu bakarrik…
Baina biek daukate herri osoa
atzo ta gaur haien atzetik!
Euskadirentzat hil dira ta
gorputzak arantzaz beterik!
Harro hadi Kantauri itsasoa
ta heien betiko loa
betiko kantazak!
Geroari esaiok olatuetan
herri zaharrak ez direla itzaltzen!
Gure haurrek biharko ikastoletan
heien izenak abestu ditzaten,
arantzetan biak hil baitziren!
Herriarentzat biak hil baitziren!

Bestelako sentipenak sorrarazi zizkion euskal populuaren zati handi bati Carrero Blanco Espainiako almirante eta Francoren oinordekoaren erahilketak, Yup la la errepikaturik jertse, txapel, eskura zuen oro airera jaurtitzen zuenean jaietako bolanderak bailiran.

YUP LA LA
Jende lasterkatzaile krudela
bera die igorri…
Yup! la-la.
Ainguriak otoituz berehala
hola hola izorra zadila.

Eta ite misa est.
In nomine Patri et Filii.
Gora jauntzi ta duzu erori.
Zerurat hainitz baizuen igorri
laguntza ginuen zor Carrerori.

Eta ite misa est.
Madrilek eta munduak ere
bi gauzaren ikastia on dute
eskualdun ta ttipien zanpatze
ezin da iraun eternitate.
Madrilek eta Parisek ere
bi gauzaren ikastia on dute
eskualdun ta ttipien zanpatze
ezin da iraun eternitate.

Eta ite misa est.
Goresten haigu, goresten eta
populiaren makila haiz ta
hire indarra handia baita
herria hitaz bozkariatzen da.
Goresten haigu, goresten eta
populiaren makila haiz ta
hire indarra handia baita
herria hitaz bozkariatzen da.

Jende lasterkatzaile krudela
bera die igorri…
Yup! la-la.
Ainguriak otoituz berehala
hola hola izorra zadila.

Eta ite misa est.
Deo gratias.

Eñaut Etxamendi sentiberak, bazuen sentiberatasuna beste era batera azaltzeko abilezia, ostendurik.

Txiki eta Otaegiren afusilatzeak ekarri ditugu akordura azken berrogei urteotan irailak 27 betetzen zituenean. Ez dira, ostera, horrenbeste, gutako askoren gogoan iltzaturik dagoen pasarte historiko hari buruzko kantak. Urko abeslari donostiarrarena da bat, 1978 kaleratu zuen Gure lagunei deritzon diskoan izen horregaz beronegaz hedatu zuena.

GURE LAGUNEI
1) Mendiak erretzen direnean
Mendiak erretzen direnean
orduan
zuen gogoak,
han egongo dira begira.
gogorra izan zen guretzat
baina hamaika aldiz gogorrago
izan zen zuen gurasoentzat.
Mila aldiz gogorrago.

2) Madarikatuak
Baina alferrik. Madarikatuak. Mila aldiz
madarikatuak!!!
irailaren hogeitazazpiak
abertzaleen bihotzean
betiko iraungo du.
Otaegi
gau hura amarekin
bihotza leherturik sufrimenduaz
igaro zenuen.
Maria.
Zenbat aldiz zure ahotik negarrak ittota
zure semearen izena irten zen!!

3) Zuen Herria
Herria, zuen herria
Euskal-Herria guztia,
zutitu zen eta
gure herriko kaleak
oihu bihurtu ziren.
“Herria zuekin” “Herria zuekin”
“Herria zuekin” dago.

4) Extremadurako seme bateri
Yo soy hijo de Extremadura
con mi padre fui pastor.
niño y pobre vine a esta tierra,
que hoy es tierra de mi amor.
por servirla, me fui de casa.
de seis hijos, el mayor.
Niño y pobre vine a esta tierra,
que hoy es tierra de mi amor.
Trabajador, hermano amigo,
que en esta tierra partes el pan,
dame del tuyo y toma el mío,
vámonos juntos a luchar.
Tu hermano Txiki fue nuestro hermano,
ven a suplirlo con devoción.
Una mañana murió en euskera,
brotando sangre de su canción.
Trabajador…….
Tú también eres vasco de sangre,
que también es sangre el sudor,
canta en euskera y canta fuerte,
que Txiki oiga tu canción.
Herri hontako haur bat neu be
herri honentzat borrokan nabil,
herri honentzako bizi nahi diat,
eta beharrez gero hil.
Menditik behera erreka heldu,
beheretik gora amuarraina,
guk ere berdin borroka bidez
harrapako mendi gaina.
Izerditan eta nekaturik,
gailurrera heltzerakoan,
ur garbitik edanen diagu,
haritzaren itzalpean.
Mi hijo es hijo de Extremadura,
con su padre fue pastor,
cuando canta, canta en euskera,
yo no entiendo su canción.
Sus hermanos todos se callan,
y le escuchan con unción,
canta, hijo, canta en euskera
si esa es tu vocación.
Tus hermanos quieren seguirte
dales sombra y protección.
Canta, Txiki, canta en euskera
que esa es tu vocación.
Lur azpian dagozen anaiok
mendez mende bizi ditezen.
Euskal Herriaren errainetan
xixelatu heien izen.
Espainiako kartzelak hustu
geure sutonduok bete.
Ez da bakerik hemen izango
geureok geurera itzul arte.
Espainiako kartzelak hustu
geure sutonduok bete.
Ez da pakerik hemen izango
geure Euskadi askatu arte.

5) Alferrikakoa izango zaie
Baina alferrikakoa izango zaie
hilketa hau ere
herri bat garela jakin nahi ez dutenei,
gure kultura mesprezatzen dutenei,
gure gizonak gorrotatzen dituztenei,
Jainkoaren izena ahozabalka
darabiltenei,
eta herria zapaltzen, itotzen, hiltzen
dutenei.
Alferrik.
Herriaren oihua ezbaita isilduko,
askatasunaren garrasia
euskal borrokalari guztien eztarria
ezbaita sikatuko.
ASKATASUNA, ASKATASUNA!!
Hitz madarikatua zapaltzaileentzat,
Esplotazioaz bizitzen direnentzat.
Baina, hitz maitagarria
euskal abertzaleentzat.
Baina, hala ere
ezina izango zaie ezezagutza,
ezina bagarela ukatzea,
ezina egunetik egunera
kontzientzi hedatzearen gelditzea.
Eta ez gaituzte akabatuko
Txiki eta Otaegi erahil zituzten
egun berean, mementu berean,
Euskadiren bihotzean
beste milaka bihotz piztu baitzen borrokalarien
bidea berrartu, berrurratu eta jarraitu nahiean.

6) Aberri ala hil
Aberri ala hil, Euzkadi ala hil
Aberri ala hil, Euzkadi ala hil
Aberri ala hil, Euzkadi ala hil

Disko horrek berorrek dakar Telesforo Monzonek Burgosko prozesuaren amaierari idatzitako testu gogoangarri hau:

IRABAZI DUGU 
Hainbeste urte daramatzagu borroka egiten
Eta oraindik gure aurrean ditugu etsaiak
Bainan alferrik
Irabazi dugu

Irabazi, irabazi dugu
odolez ta malkoz
irabazi dugu.
Irabazi, irabazi dugu
burdinen atzetik
irabazi dugu.

Hi gudari, herriko zaindari
Gernikako sua begietan argi.
Hau loria Burgosko auzia
ezpatari nausitu zaio herria.
Ekin ez etzan lotara, bideari ekin
odoletan dator argi astea
mugarik gabeko ludi zabal bat dugu
nahi.
Armadak suntsitu, urrea ere bai
askatasuna dugu nahi,
Euzkadi berri bat dago gure zai.

Irabazi, irabazi dugu
odolez ta malkoz
irabazi dugu.
Irabazi, irabazi dugu
burdinen atzetik
irabazi dugu.

Hi gudari, herriko zaindari
Gernikako sua begietan argi.
Hau loria Burgosko auzia
ezpatari nausitu zaio herria.
Bultza, bidean ez jarri izerditan bultza
bultza, eskuak odolduz bultza ta bultza
Gure lur azpitik hilek irabazi dute
txakurtegietan, oinazetan
deiadarka zenbiltzatenok
aberri gazte bat sortu digute.

Irabazi, irabazi dugu…

Txiki eta Otaegiren afusilatzeaz euskaraz kausitu dugun bestea Gorka Knorrek sortu zuen, “Irailak 27″. Kantari buruzko azalpena elkarrizketa batetik erauzi diogu:

“Txiki eta Otaegi fusilatzen dituztenean, ‘Irailak 27′ kantuan, esaten du «borroka ez da bukatu ondiño, ez da bukatuko, Euskal Herria askatu artio, ez dugu, ez, etsiko». Oso mezu politikoa zen eta ‘Ez dugu etsiko’ kantuak ere mezu bera du; Pete Seeger abeslariari ere entzuten genion: we shall overcome… Garai hartan eraiki behar genuen herri biluzi bat, zeinean hizkuntza egoera lastimosoan zegoen, estruktura politikorik ez zegoen, diktadura baten menpean geunden… Erraietatik ateratzen zitzaigun. Baina berrogei urte pasata, badaude beste motibo batzuk ez dugula etsiko esateko. Pentsatzen dugunean Euskal Herriak bere burujabetasuna ez duela lortu, oraindik ere eskubide batzuk urratuak izaten ari direla… Hemen gaude eta hemen egongo gara esateko modu bat da”.

Kantatu ez den poemarik badugu, Koldo Izagirreren Balizko Erroten Erresuma-n, zain:

KANPOSANTUKO NUARBE
Hilobian sorturik bakarrik dira ederrak larrosak
Eta ederra da ehortziaren gaineko bandera
Igaturik zazpi pinu luzeren erdian
Zutik etzateko
Kanposantuko nuarberainoko aldapa igaiten ikasi behar da
Harroak dira larrosak afusilatuaren harrobian
Eta kolore auspeztuak dira banderarik amultsuena
Zazpi pinu ketsuren aurrean
Nork bat bilatu zioten hil aditzari
Haurrak zirenek
Kanposantuko nuarbek norainoko aldapa duen ikasi genuenean
Pinudi baten erdian kanposantuko nuarbe
Pinudi baten erdian eta pinurik ankerrenak
Harresiaz barruan zazpiak sustrai eginik hil aditzean
Afusilatu guztien hezurren bila
Inor ez dadin altxa bizirik
Iraun genuenon bihotzaren eske
Kanposantuko nuarbeko aldapan gora
Orduan haurrak zirenak
Zazpi pinuak zain dauzkate
Kanposantuan ateak beti zabalik nuarbe