Historiari kantatzeko (II)
Ez da ohikoena idazle eta musikariaren matxinbratzetik plazaratutako kanta hitzetatik ernetzea. Musikariak, hagitzez ahairelari denez, osterako utzi ohi du hitza musikari gehitzea. Jostagarria litzateke asmatzen saiatzea zerrendatzen ari garen kantetan zein izan zen lehena, arrautza ala oiloa.
Joseba Tapiak Koldo Izagirre lagun, kanturako dugun 1936ko altxamendu faxistaren testigantza, kronika eta iritzi bilketa ezinbestekoa trikitixatik ondu eta karrikaratu zuen 2001ean, Agur Intxorta maite. Diskoko azalean, batzuk iskiluari sua eragiten dioten bitartean, auspoari eragiten dionik ere bada. Bultzien errepide izango zirenak lurrean hedatzeko Italiatik etorritakoengandik jasotako ondarea den infernuko harek bihurtzen zituen martiri gure gudariak frontean. Juan Ezenarrok kontatuak ohoretu zituen Tapiak:
GUDARA NOIAN
Agur maiteño,
gudara noian
Askatasuna zaintzera.
Ez egin negar
zergatik laster
etorriko naun etxera.
Izar gabeko
gau illunetan
oroituz eure begiak,
usteko diñat
ager dirala
zeruan izar guztiak.
Gudatokian
estu ta larri
iñoiz arkitzen bagera,
eu oroiturik
oyuko diñat:
eusko mutillak, aurrera!
Gure semeak
ezaun dezaten
Zuzentasunan argia,
mendira noian
fusil batekin,
jokatutzera bizia.
Eusko biotzen
sendotasuna
ez din ezautzen etsaiak,
da uztarripean
jarri nai zigun
gizon ergelen nausiak.
Alperrik baña:
eusko jendeak
ez din ezautzen nausirik,
bere nausia
izan don beti
Askatasuna bakarrik.
‘Agur Intxorta maite; 1936-37 gudako kantuak’, Joseba Tapia (Gaztelupeko Hotsak, 2001).
Ezenarroren berbek ez dute Lauaxetaren Mendigoxalia-renak halako martiritzarako deirik egiten baina Tapiaren auspoak badu paparra puzteko martxarako notarik, ez? Instrumentu berberak, gertakari historiko zinez garrantzitsua izan ei zen Molaren heriotzak Euskadiren aldekoei eragindako poza adierazteko ere balio lezakeela frogatu zigun honakoan:
TXORITIK ERORITA IL OMEN DA MOLA
Hitzak: Zorrotz, 1937
Musika: Joseba Tapia
Berri bat pozkarriya
etorri zaigula
guretzako txarrena
biñipin ez dala:
Euskadin aurkalari
amorratu zala
txoritik erorita
il omen da Mola
Nik gogoan det arrek
idatzi zuana
Bizkaia makurtzeko
aguro arena
bestela txikituko
zigula dan-dana
orain il omen da ta
izango du lana
Txikituta utzirik
erriyak osuak
baita kiskali ere
larre ta basuak
gu gaizki utzi gaitu
emandako suak
etzaizka ondo irten
oraingo pausuak
Eman bihar zitula
suak eta garrak
auek ziran orduko
Molaren indarrak
orain egin ditula
oso pauso txarrak
bera il da oraindik
bizi euskotarrak
Orra Mola jauntxuak
zer lantegi zuan,
txikitzeko asmuak
baitzeuzkan buruan.
Egazkiña galduta
erori lenguan,
geigo gerrarik ez du
emango munduan
Zer sustraitu zigun gerra hark ez bada sufrimendua, mina eta negarra? Xukatu ote ditugu malko guztiak? Zenbat herrikide joan zaizkigu isildutakoak errepikatu bagerik?
GERNIKA
Hitzak: Basarri, 1938-II
Musika: Herrikoia
Milla ta bederatzireunetan
ogei ta amazazpia,
euskotarrentzat urte bellz illun,
triste ta negargarria,
auts biurturik utzi zutena
Gernika zoragarria,
eusko reliki maitatuenak
gordetzen zitun erria!
Apirilleko illarekin zan
ogei ta seigarrenean
aiñ juxtu ere peri eguna
astelen arratsaldean;
kale baserri millaka anai
gizatasun ederrean,
plaza inguruan arkitzen ziran
lengo oitura zarrean
Kanpantorreko ezkillak asi
ziran dinbili danbala,
goiko piztien motor burrunda
entzuna zan bereala;
emakume ta ume gaxoak
kurrixka zeriotela
eriotzari iges nairikan
nora jo etzekitela!
Bertsoz nork esan bonba txar aien
indar gaiztozko danbarra!
Osorik etzuten utzi beintzat
bizileku bat bakarra;
ta dana txetu zuten garaian
alde guzitik sugarra,
erru-gabeko gixaxoentzat
orra or azken ederra!
Bizi ziranak igesten zuten
sutegi zakar artatik
ta egazkiñak tiro ta tiro
eten gabe goietatik;
kristau gorputzak alde batetik
beso buruak bestetik,
odol gorrizko itxaso artan
etzan ikusten besterik.
Millatik gora izandu ziran
arnasa utzitakoak,
ez jakin zenbat txit zauriturik
eri gelditutakoak;
ta danetatik geien-geienak
andrezko ta umetxoak,
gerra txar ontan erru galantik
izango zuten gaxoak!
Puska dituzte mendi ta erri
apain eta maitekorrak
puska dituzte basetxe txuri
gure kabi on xamurrak,
ta zirtzildurik kaletan utzi
bai euskaldunen ezurrak
Alemanitik gu txikitzera
etorritako maltzurrak!
Basati gaizto odoltzaleak
atzerritikan ekartzen
tokirik zoragarrienari
txikituta su ematen;
auts egindako gure Gernika
antsika dago esaten
Franco ta bere laguntzalleak
zein biotz ona daukaten.
Ikusi zuten ainbat kristau on
odolustu zituztela
ikusi zuten berdin-gabeko
pekatua zeukatela;
ikusi zuten mundua kontra
jeikiko zitzaietela
eta orduan zabaldu zuten
gorriak egin zutela.
Ezta ez alperrikako izan
or ikusi dan odola
pentsa oraindik emaitz ederrak
ematekotan dagola;
eusko gogoa armez ta indarrez
ezin il leike iñola
Gernika erre ziguten baña
zutik daukagu arbola.
Zer pentsatu ote zuen Basarrik hitzok idatzi eta 60 urtera? Negarrik egingo ote zuen Joxe Zapirainek ‘Len amar lagun giñan’ etxean Mertxe Olidenek kantatua entzutean?
LEN AMAR LAGUN GIÑAN ETXEAN
Hitzak: Joxe Zapirain, 1937
Musika: Joseba Tapia
Sentimentu asko dauzkat nerekin
orain kontatu biarrak,
ez dakit nola zuzenduko ‘iran
egin dituzten okerrak;
pazientzitik ez naiz atera
Jaungoikuari eskerrak,
leku askotan jarri dituzte
tristura eta negarrak:
len amar lagun giñan etxian
ta orain iru bakarrak.
Atenziyua izan zazute
nik esandako itzakin:
nere biotzik ezta poztutzen
dirua eta gauzakin,
eztakigu noiz jarriko geran
konsuelo ta pozakin;
bi seme illak, beste bi preso,
beste bi non dan ez jakin,
milagro ezta ni egotia
kuidado eta kezkakin.
Adierazi bear dizutet
esango dizutet ziñez,
tristura ontatik iñola ere
apartatu al bagintez;
atenziyua izan biagu
errezo asko egiñez;
bi seme illak, beste bi preso,
beste bi non dan jakiñ ez,
nere biotza tristuran dago
ezin sendaturik miñez.
Milagru ezta pena aundiya
izatia biyotzian,
negar-malkuak saltatzen zaizkit
iñoiz gogoratutzian;
ezeren mantxik eta batere
kulpa gabiak il zian,
beste bi preso Ondarretatik
San Kristobala joan zian,
zer kontatua izango dute
elkarrengana biltzian.
“Dana emon biar yako matte dan azkatasunari” idatzi zuen Lauaxetaren afusilatzeari buruz Salbatore Mitxelenak, euskararen eta euskal identitateren galerak sortutako mina lazgarrienen idatzi zuen poetak.
GORPUTZ DAGO GUDARIA
Gorputz dago gudaria
Urkiolako maldan;
bekoki ameslariak
dizdiz eguzki galdan.
Bizkai guda izan zanetik
nolaz gorputz au eze?
Esaidazu artzai orrek
ikusi dezun eze.
—Bart arrastiriz lau lamin
ega ziran onaño;
gudaria ortxe zegon
aldegin zuteneko…
Gorputz dago gudaria
Urkiolako maldan;
Maitagarriak agurtzen
dabilzkio egaldan.
—Ta gaur goi andere batek
—ederra bai ta argia!—
burestuna jarri dio
urrebitxiz josia.
“Olerkari ta abertzale,
—ziotsan Andereak—
seme zaitu Olermenak,
ziñopa Euskereak!”
Gorputz dago gudaria
Urkiolako maldan.
Esaidazu artzai orrek
Lauaxeta ez al dan.
—Ara an berriz lau lamiñak
dizdiz eguzkitara;
gorputza eramatera
bide datoz maldara.
Gipuzko, Napar, Bizkaian
barna an badaramate;
ta giputz, napar, bizkaitar
danak agurtzen dute!
Gorputz dago gudaria
Gazteiztik lapurtua
ta euskotarrak agurtu
ondoren biurtua!
Anariri entzunirakurri berri diogu kantaturik berbek beste dimentsio bat hartzen dutela. Iritzi berekoak izan dira gerraostetik mende berrira arte beraien hitzak ahalik eta euskaldun gehienei helarazteko musikariak arraunkide aukeratu dituzten idazleak.
