Historiari kantatzeko (I)

Bizi dugun aro hauxe dateke gure herrian gertatutakoaren atzerabegirakoa luzatzen ari garelarik kantagintzari ere erreparatzea. Gatxa izango da adosten noiz arte egin behar dugun atzera. 778an has gaitezke.

ORREAGA

“Zuhaitzetan den ederrena da oihan beltzean pagoa”…
Orreagako mendi gainetan badabil euskal-gogoa:
Galernen eta gerlen artetik mendetan barna xut doa,
pagadoietan ixilik ontuz Europakoen geroa.

Zonbat gerlari, sarraskiz gose, odolez eta suz hordi,
Europatarrak zanpatu nahiz iragan denik hor gaindik!
Ibañetako mendi lepoa heitaz mintza baladi,
aipa letzazke lehen-lehenik Arrolan eta Karlandi.

Buru-gabetu, bihotzez hustu jendalde lehertuekin,
mundu guztia nahiko zuten, beren azpiko bategin.
Euskal jendeak, denengatik xut, gogor jeikitzen du jakin
mendi gain hautan, burua gora, gizonak gizon dagotzin.

Indarkeriak ezarri mugak kraskatzen hasi orduko,
Euskal gogoa noiz da jauziren arranoaren pareko?
Azpilkueta bezain kartsuko eta jakintza gaitzeko
gizon libroak noiz ote dire Orreagatik jaliko?

Zoin den pizgarri mendietarik jauzika doan xirripa…
Euskal-semeak, Aiten gogoa bihotz guziaz hurrupa!
Altxa burua, denek bat kanta: Euskal Gudua gaur aipa:
Entzunik zuen irrintzina, xutik jar dadin Europa!

‘Altabizkar/ Itzaltzuko bardoari’, Benito Lertxundi, Elkar, 1981

Xabier Iratzederrek idatzi zuen poema Benito Lertxundiren Altabizkar/ Itzaltzuko bardoari diskoan entzun daiteke. Euskaldunon garaipenik loriatuena, 778ko hura. Ez dira gutxi 1981ean plaza ikusi zuen diskoan historiako gertakari gaurarterainokotuei kantatutakoak. ‘Beotibar’, ‘Orreagako gatazka’, ‘Itzaltzuko bardoari ( Gartxot’), ‘Matalaz’, ‘Muñagorriren bertsoak’. Zer eskaintzen digu idazlearen eta musikariaren arteko sorkuntzatik ernetako kantak historia liburuek eskaintzen ez digutena?

Aitzolek zein Lauaxetak ondo zekiten ez zirela historia liburuak izanen euskaldunek galdua zuten gogoa berreskuratzeko pizgarria. Historialariek, ezkutatzen dutena ezkutatuta, nabarmentzen dutena nabarmendurik, gertakarien kontaketa hotza, datuz anpatua, dataz enpotua dakarkigutena. Poetek, kantariek, bestelako xedeak dituzte.

AMAYUR GAZTELU BALTZA

(Y ese castillo de Maya
que el duque me lo tenía).
Antzola’tar Joseba Mirena’ ri, mattez)

I
Amayur gaztelu baltz ori
—berreun gudari oro sumin—
zaintzen zattuben zaldun onak
Naparra-aldez egin dabe zin.

Izkillu gorriz zenbat gaste
bildur-bako mendittar lerden.
Eta orreik, Yatsu jaun orreik,
Jabier’ eko zaldun guren.

Ikurrin bat —kate ta lilli—
torre gottijan zabal dago.
Bera salduko daun semerik
mendi onetan ezta jayo.
Amayur’ko ate-zain orrek
zidar turutaz oyu-egik.
¡Baztan-ibarran zenbat etsai,
arrotz-gabe eztago mendirik!

II
Esitturik Amayur dauko
Miranda’ko konde Españarrak.
¡Orreik bai burnizko janzkijak,
ta urrezko ezpata-sagarrak!
Berekin dator, bai berekin,
Lerin’go eto orren semia.
Txakur txarrak jango al abe
erri-bako zaldun dongia.

Goiko aldetik asten dira,
asten dira subaga-otsez.
Orma-kontretan zenbat zurgu,
eta gezi zorrotzak airez!

Baña torrean zabal dabil
ikurrin bat —kate ta lilli—
¿Nok zapaldu ete dagikez
berreun gudari orok zoli?

  III
Amayur’ko gaztelu baltza
—jausi yatzuz torre gottijak—.
Baña, arrotza, etzadi geldu,
napar-seme dira gustijak.
Arresi gorri, zubi ausi,
—zein gitxi diran zaldun orreik—.
Erijo, samurño zakije
aberri-min baitabiltz eureik.
Miranda’ko konde gaizto orrek
jo egixuz zidar-turutak.
Ikurrin bat —kate ta lilli—
eztau laztanduko axeak.
Berreun gudari oso sumin
gaztelu-pian dagoz illik.
Ordutik ona, —zenbat laño—,
Naparruan ezta aberririk.

1935

EAJ-PNVren babespean Aitzolek egindako enkargua betetzen ahalegindu zen Lauaxeta. Epika behar genuen euskaldunok herriaren pizkunderako, sakrifizioa, borroka, martiritza. Ez dira poeta guztiak berdin, ez dago bat diren bi idazlerik. Arestik ahalik eta gutxien ostendu, ahalik eta gehien erakutsi zuen bizilege. Eta ezin ukatu profetatik ez zuela gutxi.

OINAZ ETA GANBOA

Burruka armatu batetan hiltzera doanak
bizitzea emateko, arrazoi gogorrak
atera behar ditu bere erraietatik,
bere hesteetatik. Kolore bategatik,
arrosa bategatik, hodei bategatik,
absurdu da hiltzea.
Gure historia kontatu digutenek
beti esan digute euskaldunok,
burruka armatuetan,
kolore bategatik, arrosa bategatik,
hodei bategatik, hil garela;
eta hori ez da egia, gerra guztietan
arrazoi sakonagoak egoten direlako
esate baterako gutxiren asea
eta askoren gosea.
Euskal herrian ere
hala gertatu delako beti,
batzuek dirua dute eta gehienok izerdia.
Zergatik burrukatu zuten orain bostehun urte
Oinazek eta Ganboak?

Oinaz eta Ganboaren
errierta handia,
ikusirik lur zelaia
jota dago mendia.
Su gabe dago zuzia,
su gabe ilendia.
Seinale gertuagorik
esazue non dia?

Mondragoe hartu dute
oinaztarrek traizioz
gero salduo Bizkaia
urrearen prezioz
ezagutuko baitira
Judasen ofizioz.
Euskalerria beteko
tatxaz eta bizioz.

Oraindik hementxe gaude
Oinaz eta Ganboa
Oinaz zaldunaren pean
Ganboa naiz mandoa.
Gure gorroto bizia
ez baita aurtengoa
gure arrazoi guztia
hasarrez hemen doa.

Bostehun urtean egon
gara justizi-eske
baina sua eta ura
ezin nahas ditezke,
irakin edo amata
ez dago ezer beste,
inork ez dezala esan:
“adiskide zaitezte”.

XX. mendeko poetak dira Euskal Herriaren historiaren errebizionismoa egiten dutenak. Zergatik, ostera? Zergatik gure herriko pasarte horiei buruzko interesa? Horrenbesterako eragina du kantatzen denak?
Iritzia sustraitzen du entzulearengan?

KARLISTAREN PANPARROIKERIA
(Eta tira eta tunba, Joseba Tapia, Zakurraren bibolina, 2010)

 Serafin Baroja, 1874-VIII

Mendian gora, basoan jira,
eziñ kalera jetxirik,
hemendik itzul handik igesi,
basahuntzen gisa bizirik,
horra karlistak nun nola diran
badiozute inbiririk.

Arbol zaharraren sustrai galduak
ez dik emango zumua,
tximinirako nahiz izan ona
ukatuko dik frutua;
Karlos bezela lizundutua
zegok bere partidua.
Zazpi sakristau, hamabi alper,
hogei basarritar babo,
Jauregi buru, Santa Kruz gero,
azkenik berriz Otxabo,
erlijiyua aitatu ezkero
basarritarrak akabo!
Habek ditugu erlijioko
horma berriko santuak,
Euskal Herriak heldutzen ditu
horlako apostoluak,
orra por nobis esan ezkero
lerdekan mandamentuak.
Auzokoakin panpantxo dira,
handik dakarte guzia,
haiek txinguka, karlistak berriz
zintzilika miseria;
beti honela juntatu ziran
gosea eta egarria.
Karlistak orain dira panparroi,
ustez badira gañian;
segi, mutillak, moteldu gabe,
ea datorren urtian
zuen errege sartzen ote dan
Madriko ikullu batian.

Joseba Tapia, ‘Berria 10 urte’ kanpainaren barruan eskainitako kontzertuan, 2013an, Ondarroan.

Aspaldikoa dela euskaldunon arteko ezinikusia. Idazleak, kantariak, jakitun bazkarazten du ezinikusia, beraz, edo sentitzen ikusten pentsatzen duena ele ederretan ezartzeari baino ez zaio mugatzen?

GERNIKAN
( Joseba Sarrionandia- Ken Zazpi)

Javier gardoqui
Josefina solozabal
Aurelio legarreta
Catalina arrieta
Maria luz fierro
Aguirre (12 urte)
Francisco aralucea
Neskato erre bat, gernikan

Regina aldama
Ume identifika ezina
Aurelia candes lopez
Clara zaldumbide
Gorputz zatiak
Germana basabe ormaechea
Telesforo elierobarrutia

Maria santa
Bilbao uriona
Behi zatia
Candida amias
Agure baten gorputz errea
Catalina barrena barrena

Agapita iturralde zuloaga eta
Maria iturralde zuloaga, gernikan

Asto behi gorputz zati
Neskato erre bat
Ume identifika ezina
Gernikan!

Daniel ibarzabal
Catalina arrien jaio
Asto
Gorputz zati
Andreenekin nahastuta

Juana beotegi bilbao
Jacinta gandiaga
Eta
Ehunka ume
Identifika ezinak

Eta historiako gertakarietan oinarritutako kantuetan, zer sortzen da lehenik, testua edo musika? Kalejirak balio lezake milaka hildakoren kronikarako? dance-hallak?