“Nire ibilbidearen azken zatian doktrinak baztertzera jo dut”

Pauso irmoz sartu da hoteleko ate nagusitik Benito Lertxundi (Orio, Gipuzkoa, 1942). Are irmoago luzatu eta estutu du eskua, diosal modura. Zirimola mediatiko bat sortu zen azaroaren hondarrean iragarri zuen erabakiaren harira: ez da gehiago oholtza gainera igoko. Fini. Orduz geroztik “zalaparta handia” izan dela dio. Berak, ordea, Gernika kontzertuan (Kantaita Enea) zuzeneko diskoa utzi du ondare, eta, gorputza eta adimena adi izanez, “aldiro ikasten jarraitu” nahi duela dio.

Bideoa: Olatz Artola eta Lara Madinabeitia

GORPUTZA

“Ez dut bizitza ulertzen, inondik inora, begetatzen”

Aipatu zenuenez, gorputzak esan zizun geratzeko garaia zela. Hilabetetik gora igaro da erabakiaren berri eman zenuenetik. Zer diotsu gorputzak orain?

Lasai nago, normal. Gauza bat buruaren barruan bueltaka dabilkizunean, halako egonezin bat sortzen dizu, zalantza batzuk, ez dakizu aurrera edo atzera egin behar den. Erabaki bat hartzen duzunean, halakoak desagertzen dira, eta lasaitua hartzen duzu.

Zer esan zenion zeure buruari?

Pandemiaz geroztik ikusi nuen nire baitan jada ez nuela gogorik hor egoteko: pandemiaren aurretik ez nuen sentitu hori, eta banenbilen kontzertuak emanez. Geldialdiaren ondoren, aldiz, itzultzeko gogorik ez nuen. Bi urteren buruan itzuli nintzen, baina ezetz esaten jakin ez nuelako. Geroztik beste bi urtez ibili naiz oholtzan, baina ez gustura, ez nintzen lehen bezala sentitzen, salbuespenen bat edo beste izan zen arren. Konturatzen nintzen hor egoteak zentzurik ez zuela baldin eta proiektu berri batean sartzen ez banintzen, baina horretarako gogorik ez nuen, eta garbi ikusi nuen onena gelditzea zela. Behin zalantza xahuturik, liberatua sentitu nintzen.

Eta hilabete pasa igarota, are lasaiago zaude?

Neroni harrituta nago: behin erabakia hartuta, astebeteren buruan jada oso urrun ikusten nuen eszenatokia. Bitxia da hori: bizitza oso bat egin dut oholtzan, hirurogei urte. Eta astebeteren buruan sentitzea hori ez dela zure tokia… Oso gauza berezia da, eta zer pentsatua ematen du. Nola erabaki batek garbi ditzakeen bazterreko sasiak. Hori sentitu nuen, eta ondo nago hortik aurrera.

Taldekideak oso garrantzitsuak izan dituzu ibilbide osoan. Nola eman zenien haiei erabakiaren berri, eta zer erantzun jaso zenuen?

Esango nuke zenbaitek sumatzen zuela zerbait bazetorrela. Harritzen ziren hainbat kontzerturen ondoren esaten nienean ez nengoela gustura. Esaten zidaten jendea oso gustura egon zela, hau eta bestea, baina ni ez nintzen aseta sentitzen. Sumatzen zuten zerbait bazetorrela. Beste batzuek ez hainbeste, igual. Bildu nituen egunean, batzuek zaputza hartu zuten, eta gauzak proposatzen hasi ziren: zergatik ez ditugu egiten hamar-hamabost bat kontzertu agur modura, eta hori, hain zuzen ere, ez zait behin ere gustatu. Nahiago izan nuen xume-xume uztea, eta, gainera, lehenago publiko egin gabe. Kontua da ustekabeko zuzeneko disko batekin topo egin nuela gero, eta disko horrek bultzatu ninduen aurkezpen bat egitera eta nire erabakia agertzera.

Diskoan ere, taldekide bakoitzak bere uneak izan zituen. Taldekideak zaintzea garrantzitsua izan da beti zuretzat?

Begira, ni talde batean hasi nintzen; Ez Dok Amairu ginen. Baina hura bakarlarien talde bat zen; artean ez genuen norberaren atzean talde bat izatearen kultura hori. Bost urteren buruan, han sortu zen krisia zela eta, Ez Dok Amairu hautsi zen, eta oso bakarrik sentitu nintzen. Familia batean egotera ohiturik, eta hura zatitzean… “Orain nola egiten da bidea?”, galdetzen nion neure buruari. Konturatu nintzen musikariak inguratu behar nituela, eta taldea handituz joan zen pixkana-pixkana. Hori izan dut nire egitura: musikari bat taldera sartu, eta gero ez zen ateratzen; hamar lagunetik gora beti oholtzaren gainean. Horrela egin dugu, talde giro polita sortu zen, eta guztiak oso identifikatuta egon dira proiektuarekin. Horrek laguntzen dizu hainbat borrokarekin, kantuak osatzeko orduan… eta bai, inportantea izan da. Hain zuzen ere, horregatik egin ditugu hainbeste urte elkarrekin.

Faltan sumatuko dituzu?

Gure harremana izan da entseguetan, kontzertuetan eta halakoetan elkartzekoa. Elkar-bizitza gutxi egin dugu elkarrekin, bakoitzak bere bizitza du-eta, baita bakoitzak bere musika proiektuak ere. Aspaldi samar honetan ez dugu elkar ikusi baina egia da batzuetan gogoa sortzen dela berriz elkartzeko eta egoteko.

Garbi izan zenuen agurra iragarri osteko birarik eta agur masiborik ez zenuela nahi. Bogako daude gisa horretakoak, eta gizatiarra litzateke, bestalde…

Niri ez zaizkit gustatzen halakoak. Batek erabaki duenean utzi egin behar duela toki hori, ez ote den artifiziala gero hainbat kontzertu ematea eta etengabe agurtzen ibiltzea… Niri behintzat ez zait gustatzen. Nik nahiago dut zera esatea: “Begira, iritsi da garaia”. Gainera misterio handiagoa du horrela. Bakoitzak nahi duena egiten du horrelakoetan, eta nire nahia bestelakoa izan da.

“Konturatu nintzen musikariak inguratu behar nituela, eta taldea handituz joan zen pixkana-pixkana. Musikari bat taldera sartu eta gero ez zen ateratzen”

Hala ere, Gernikako kontzertua grabatu zenuten, eta zuzeneko disko gisa plazaratu. Horretan buru-belarri jardun zenuen agurraren aurreko hilabeteetan Olatz Zugastirekin batera.

Kontzertu asko grabatzen dira, baina normalean ez dira publiko egiteko izaten, baizik eta guretzat, barrenerako, entsegu gisa, aztertzeko eta ikusteko zertan ari garen eta abar. Kontzertu hau grabatu zen. Batzuei gustatu zaie azken kontzertua izatea azken kontzertua zela jakin gabe. Iruditzen zait oso polita dela hori, oso naturala. Bestela, zirku bihurtzen da. Azken-aurreko kontzertua zen. Nik kontzertu horren ondoren ikusi nuen nire baitan hau bukatuxea zela, eta kontzertua grabatua zegoenik jakin gabe hartu nuen erabakia. Olatz emaztea grabazio hori entzuten ari zen etxean, proba batzuk egiten, bolumenak txukuntzen eta abar. Eta nik ere entzuten nuen grabazioa. Aurrean beste kontzertu batzuk neuzkala egin izan banu entzunaldi hori, zera esango nuen: “Ongi da, baina, tira, besterik gabe”; ez nion kasu handirik egingo. Uzteko erabakia hartu nuenez, pentsatu nuen hor lan bat zegoela egiteko, oso libre nengoela lan horri heltzeko, eta hala izan zen, gainera. Ikasgai ona zen niretzat, gauzei erreparatzeko, grabazioa nola gera zitekeen ikusteko. Eta oso jorraketa polita egin ondoren, diskoa atera zen, eta pentsatu genuen: “Ez dago gaizki disko batekin bukatzea”. Azaroan diskoaren aurkezpena egin genuen, eta nahiz eta nik isilik bukatu nahi nuen, eztanda hau guztia antolatu da gerora…

Ikasgai gisa hartu duzula esan duzu. Ikasteko gogoa beti izan duzu?

Beharbada, ofizio bat ikasteko beste garai batzuk daude, baina bizitza bera etengabe ikastea da. Nik ez dut inondik inora ulertzen bizitza begetatzen. Zentzu guztietan ikastea da bizitza. Ikusten baduzu, nire kasuan bezala, egon zarela gauza bat egiten 60 urtez, zerbait esku artean izan duzula, kantua bezalako materia bat, beti dago zerbait ikasteko… Hasten zara galdetzen zergatiaz, eta musikak zergatik funtzinatzen du? Gauza askogatik izan daiteke, nola landu duzun, nola kanporatu duzun, duen naturalezagatik, edertasungatik… azkenean, nola bidali duzun besteen belarrietara. Eta intuizio bat dago: honek ez du funtzionatzen, eta ez dakizu esplikatzen zergatik, baina badakizu, eta nola egin dezaket funtziona dezan. Lan egiten ari zara, etengabe, adimenarekin, ez hizketan. Erabakiak hartzen ari zara, hau bai eta hau ez, eta hori da ikasketa.

Jendeak ez zekien azken kontzertua izango zenik. Hala ere, zuzenekoan entzuten dira bibak eta txaloak, eta jendea kantari. Zer esaten dizu horrek?

Esaten dit urteetan kanporatu dudan gauza bat besteengana joan dela, eta besteek ere haizea bezala erabiltzen dutela. Kantuek ahalmen hori dute. Jendea musikarik gabe bizitzea oso arraroa da. Esan nahi du nik egindako kantuak errotu zirela, eta errotu direla belaunaldi desberdinetan, bestela ez baituzu irauten hirurogei urtez. Bertute hori izan dutela kantuek.

Agur esan diezu agertokiei, baina nekez aterako da musika zure gorputzetik, eta zure gorputza musikatik… Nola biziko duzu musika hemendik aurrera? Eman dizu gorputzak zantzuren bat?

Musikan bizi zara modu oroan: ez da nik egiten dudan musika bakarrik. Nik ez nezake musikarik egin besteen musikarik gabe. Azkenean musikarekin denok gara zerbaiten partaide. Ume-umetatik izan naiz musikazale, eta musika beti biziko dut. Hain du ahalmen handia musikak, nola biziko zara hortik aparte?

“Oraindik hortik aparte nago, baina kantua etortzen bada, has ninteke tiraka, eta tiraka hasiz gero, ez dakizu zer etor litekeen”

Burura doinu berri bat badatorkizu, zer egingo duzu?

Jorratu. Ikasi. Datorkizun ideia hori ere ikasi egin behar duzu: nondik duen heldulekua, nondik bidea egiteko modua, lagundu egin behar diozu, baina ez kantua aparte dagoelako zugandik: kantu hori zu zara. Minekin ere berdin pasatzen zaigu: min pixka bat daukat, baina min horren bila joan behar duzu, min hori zu zara.

Ez diozu uko egiten, beraz, kantuak landu eta are, grabatzeari?

Badakizu zer pasatzen den: behin ofizio bat duzunean, batzuetan deika ere ibiltzen zara, beti zabiltza kantuaren bueltan: hau landu, entsegua egin, hau hemendik probatu… Oraindik hortik aparte nago, baina kantua etortzen bada, has ninteke tiraka, eta tiraka hasiz gero, ez dakizu zer etor litekeen. Hori da sormena.

LURRA; LEKUAK

“Herriaren gauza guztiekin agindu egin behar da; bestela, inperialismoak bere egiten gaitu”

Benito Lertxundi, Oriko isatsertzetik hubil. MAIALEN ANDRES / FOKU

Mugitzea deliberatu dugu. Hotza egiten duen arren, itsasorantz goaz, pasiera lasaian.

Urrundik heldu naiz kantu enblematikoa diskoko bigarrena da. Nora heldu zara baina? Arrakasta lotzen da urrun iristearekin, baina ez ote da zailagoa eta aberasgarriagoa gertura, gertukoengana iristea…?

Letra hori oso ederre da, nik neure egin nuen, ez baita nirea [Juan Antonio Urbeltzena da]. Oso identifikatua sentitu nintzen: urrundik gatozela. Esaterako, eskuarekin egiten dudan keinu hau zergatik daukat [eskuin eskuko behatz potoloa aurpegirantz hurbildu] du. Norbaitek badu keinu hau nire aurretik? Eta ikusten duzu keinu horiek badaudela zure sendian. Alegia, nahiz eta oraina den egia, orain horrek lehenak eta geroak ere bere baita dituela. Eta hain letra ederra izanik kantu egin nion eta uste dut, kantu polita dela, bai.

Edonola den, arrakastaren gaira itzuliz, iruditzen zaizu zure kantuen bidez iritsi zarela gertura ere? Nora iritsi zara?

Heldu naiz nagoen tokira, kantu batean diodan bezela “zoaz etxera, zeure baitan den etxe horretara, ibilbide guztiak etxera itzultzeko baino ez dira” [Nor da erromesa kantukoa].

Zure zuenekoen kokagune garrantzitsu izan dira frontoiak; azken honetan ere bai. Ez dute fama onik soinu aldetik, baina gerturanzkoak dira, jenderanzkoak… Zer dira frontoiak?

Ni pilotazalea naiz, eta frontoian asko ibilia naiz pilota ikusten eta abar. Gertatzen dena da egokitu behar duzula tokatzen zaizun horretara. Kantatzen hasi ginenean neurri bateko agertokirik ez zen, eta Euskal Herrian edozein garaitan euria egiten duela. Kantaldiak egiteko beti izaten genituen arazoak lekuarekin. Aterpeak bilatu behar ziren: zinema areto batzuk baziren orduan, baina ez ziren gaur egungoak bezalakoak. Zer genuen orduan? Frontoiak. Haiek izan dira gure agertokiak, estaliak zirelako. Eta bai, beti esan dute soinu txarra dutela, baina txar izate horretan zuk ikasten duzu egin litekeela ongi. Frontoia ez da aldatuko, zuk behar duzu aldatu. Zuk ulertu behar duzu frontoiak zer egiten duen soinu aldetik, oihartzun aldetik. Eta ikasten duzu nola irits litekeen musika taxuz entzulearen belarrietara: hori ere heziketa garrantzitasua da.

Itsasertzekoa zara, baina zure kantuetan asko aipatzen da lurra hitza. Pentsatu duzu inoiz zergatik?

Kantagintzan urte asko neramatzala, batek esan zidan: “Zu Oriokoa izanda, ze presentzia gutxi duen itsasoak zure kantuetan-eta… Beti zabiltza Nafarroa aldean, Zuberoa aldean…”. Bitxia da. Gero, itsasoaren inguruan kanturen bat-edo idatzi eta kontrakoa ere entzun izan dut: “Zu beti itsasoarekin zabiltza bueltaka”. Itsasoarekin umetatik nago identifikatua, hori horrela da. Niri kantagintzarako ateak ireki zitzaizkidanean, hor agertu zitzaizkidan Zuberoa, Nafarroa eta abar… Eta horrekin lotuta zeuden gauza historiko horiek. Baina azkenean, zure sorlekua agertzen da modu batera edo bestera.

Egia da itsasoa gehiago azaldu da musika ibilbidearen bigarren erdian… Orhiko txoriarena betetzen da hor?

Bai, baina aspaldi samarrekoa da Oriako ibaia kantua [1974, Oro laño], eta Balearen bertsoak ere hor daude, eta bai, kresala ezinbestean agertzen da nire kantuetan.

Paisaiak, lekuak, ugari dira zure kantagintzan. Zuberoa, Atharratze, Baldorba, Orreaga, Altabizkar… Horietako zeinetara itzuliko zinateke orain txango batean?

Aspaldiko urteetan pereza pixka bat badut hemendik mugitzeko. Lehen ibiltzen nintzen gehiago, baina aspaldiko urteetan Orion bizitzeari ematen diot denbora. Batzuetan nire oroimenarekin joaten naiz batera eta bestera, eta baditut gonbidapenak zenbait tokitatik. Baldorbatik ere eskaria egin didate behin edo bitan, omenaldi modukoak-eta, baina hori ez zait askorik gustatzen. Orain, hemen ibiltzea gustatzen zait, nire inguruan.

Leku zehatzak dira horiek. Euskal Herria, berriz, sinbolikoagoa, orokorragoa, politikoagoa. Kezkaz begiratzen diezu Euskal Herriari eta euskarari. Eta esan egiten duzu. Faltan duzu musikariak gehiago esatea?

Sinetsarazi nahi izan digute Franco hil ondotik jada ez dagoela arazo politikorik gure herrian. Gizakia ente politiko bat da jaiotzen denetik, eta egun zenbait diskurtso entzuten dira iradokitzen dutenak ez dela politika egin behar. Eta horrela, gure kultura, gure hizkuntza, galbidera doaz, batez ere ez badugu klase politiko bat pedagogia egokia egingo duena. Horren ondorioz, jendea eta haren kontzientzia ere ajatuz joaten dira. Demokrazian gaudela saldu digute, eta gauza da herri menperatu bat garela oraindik ere, eta herri menperatu bat inoiz ez dago demokrazian, ezinezkoa da, kontraesan bat da. Herri bat menperatua dagoenean ez du bere ezerekin agintzen, ez du bere etxean agintzen, ez bere hizkuntzarekin ez beste ezerekin. Herriaren gauza guztiekin —euskara barne— agindu egin behar da; bestela, inperialismoak bere egiten gaitu.

“Bizkarrezurra falta denean, denek zentzua galtzen dute, eta folklore hutsa bilakatzeko arriskua dute; bizkarrezurra politika da”

Eta zer egin liteke kulturaren esparrutik? Kantuak egin dezake zerbait?

Elkarrizketa honetatik zerbait egin daiteke, idatzi batetik ere bai. Kantuetatik ere bai, eta gainera, agian, kantuek duten ahalmenak atenporalidadea ematen diete. Horiek guztiak bizkarrezurretik doazen nerbioak dira; bizkarrezur bat dagoenean, denak batera doaz; bizkarrezurra falta denean, denek zentzua galtzen dute, eta folklore hutsa bilakatzeko arriskua dute; bizkarrezurra politika da.

Kantuetan zerbait esatea geratu zaizu?

Geldituko zitzaizkidan, seguru: sortzaileak beti ziaten baitu interrogantea zer eta nola esan. Guk kantuan egin ditugu, eta kantuek askotan dute erakargarritasuna ez soilik edukietan baizik, baizik eta egiteko moduan, esateko moduan. Hor ehuneko ehunean asmatzea ez da erraza izaten. Metaforak horretarako sortu ziren, esan nahi dudana beste modu batera esatea, zuzenean esan gabe.

Zuk letrak idatzi izan dituzu, eta ez gutxi. Zuk idatzitakoetatik zein kanturi diozu maitasun berezia?

Bai, bat baino gehiago dut maitea, orohar nire bizitzari begiratzeko, naturari begiratzeko. Eta horietako bat, asko gustatzen zaidana, eta azken aldietako dena da Lehen hazia [2018koa, zuzeneko diskoan ere badagoena]. Lehenago gehiago jo nuen historiara, lurrera, gure paisaietara, tokiko argazkiak egitera, geografia pat egitera abestiekin. Nire azkenaldiko aldian nire kezkak gehiago joan dira hortik, norberaren izatetik, psikiologiatik: buruan izaten ditugun gauzak, sentimenduak, mundua begiratzeko modu distortsionatuak eta abar… kultura okerrak egitea, beldurrak. Beti esan izan dut gauza asko ditugula desikasteko.

Esan duzu gauza asko ditugula desikasteko. Horretarako natura behatzera jo duzu sarri, baita kantuetarako ere?

Bai, geure burua behatzea baita hori: gu ere natura gara. Nik ez baititut ikusten natura eta ni bereizita. Hori da mendez mendeko heziketan daukagun oker bat. Gauzak puskatan banatuta ikusten ditugu, hala erakutsi zaigu eta. Puska bakoitzari izen bat ematen diogu, eta izenak oraindik ere gehiago puskatzen du, gehiago fragmentatzen du. Hainbeste doktrina mota dauzkagu buruan, zer den ona eta zer den txarra, nola den ongi eta nola den gaizki, eta agintaritza zure adimenari ematea da gakoa. Hori da funtsa. “Hik ikustak” esan behar diogu geure buruari, edo, hobeto, “ikustak”». Eta ikusten duzunean, jaioberria zara berriz. Beti berria zara, orainean zaude, eta hori da oso inportantea niretzat. Azkenaldian horretara jo dut kantugintzan ere, doktrinak-eta baztertzera.

DENBORA

“Gauza bera izanik, modu desberdinak agertzen dira, baita musikan ere”

Oria ibaiaren hegietako batean geratu gara, petrilean eserita.

Hortxe atzean Oria ibaia. Zer iradokitzen dizu gaur?

Nire bizitzan oso presente egon den elementu bat da, gertukoa. Bizipen asko ditut hemen, era guztietakoak. Horko barra ez zen oraingoa bezalakoa garai batean, hain sendoa, eta oso bortitza zen itsasoa hor [barrarantz begira], marinel asko galdu zen. Oroitzen dut galdutako marinel haiek nola ekartzen zituzten moilara; oroitzapen asko ditut. Bizitza lotzen dut erriyuarekin, eta nire zaletasun asko ere bai. Arraunzalea naiz, eta ikusten ditut arraunean hemendik. Begiratzeko eta ikuspegi bat izateko oso aproposa da errekari begira egotea. Nik ezagutu ditut hemen 30etik gora itsasontzi, arrantzatik bizi zirenak. Ez dakit, nolabait esateko, erroak ditut hemen, ibaian, itsasoan. Nire bizitzako zati handi bat da.

Erreka beti presente, eta baita denboraren inguruko gogoetak ere; ez alferrik, erlojugile aritu zinen gaztetan. Geroztik, hirurogei kantagintzan. Zer esaten dizu denbora horrek guztiak?

Memoria dugu, badugu zaku bat gure bizipen eta sentimendu guztiak jasotzen dituena. Denborak balio du gauzak ikasteko, gauzak sendotzeko, bideak irekitzeko, aurrera egiteko. Baina balio dezake okerrak egiteko ere, adimenaren izpiritua galtzen badugu, denboran kateatuta gelditzen bagara eta abar. Mugagabearen zentzua galtzen badugu egiten ditugu hutsak. Momentu bakoitzean bilatu behar da adimenaren askatasun hori.

Ez Dok Amairuz hitz egitean, oso gazteak zinetela esan ohi duzu, baina, gaur-gaurtik begiratuta, zer funtzio bete zuen talde hark? Ez zara hura mitifikatu zale….

Baina balioa ematen diot, daukan balio hori ematen diot, alegia, egiten ez zen zerbait egiten hasi zela jende bat, eta, hasiera hori modu egokian egiten baldin bada, jarraipena egoten da. Nik ez dakit Ez Dok Amairu izan ez balitz beste modu batera zerbait hasiko ote zen edo ez, baina hasi horrela egin zen, eta horren ondorioa ere bada gaur dagoen hori, puska batean behintzat, onerako eta txarrerako.

Orain urte batzuk egindako elkarrizketa batean, aipatu zenuen euskal musikagintzak Ez Dok Amairuren tankerako zerbait behar zuela, astindu bat. Gaur egun zer pentsatzen duzu?

Ikusiko da; mugitzen ari baldin bada, azkenean ikusiko da mugitu dela. Ez da erraza izaten antzematea orain dagoen honek zer norabide izango duen gerora; ikusiko da zer gertatzen den. Unez une bizitzea da niri interesatzen zaidana, eta dagoen hori atzematea, nahiz eta itxura aldatuz joan: hori baita bizitzaren legea, itxuraz aldatuz joatea. Gauza bera izanik, modu desberdinak agertzen dira, baita musikan ere.

Natura behatu zale zara: txoriak, zuhaitzak, itsasoa, errekak eta ibaiak agertzen dira zure kantuetan… Haien denbora beste zerbait da?

Badu hortik, bai. Zuhaitzak jaio, izan eta zahartu egiten dira; txoriak berdin. Natura horrek bere izaera du, eta izaera hori antzematea da helburua. Berezkotasun hori jakintsua dela ulertzea, hori ulertzea da gakoa. Beste jakintza batzuk ateratzen dira, teoriak eta abar, baina naturaren jakinduriara iristea da jakinduriarik handiena.

Orain denbora gehiago izango duzu hori guztia behatzeko?

Baina egiten nuenak ere balio du, egin dudanak ere balio du. Aldiro esperimentatzen ditugu gauzak, eta egin ahala zoaz ikasiz eta haziz. Horri heldu behar zaio, unean eta lekuan zer gertatzen ari den antzemateari.