“Neurea musika popularra delakoan kokatzen da”

Elkarrizketa: Olatz Zugasti

Bide onean doa Olatz Zugasti kantari eta harpa jotzailearen bakarkako ibilbidea. 1965ean Hernanin (Gipuzkoa) jaioa, bere zazpigarren diskoa (estudioko seigarrena, Hitzño bat erran, eta banua berhala) aurkeztu zuen duela hilabete batzuk, eta zuzeneko hainbat eman ditu geroztik. Leku haietako batzuk izen handikoak izan dira (Iruñeako Gaiarre Antzokia eta Donostiako Victoria Eugenia Antzokia, esaterako). Hemen, bigarrenaren kronika.

“Hala ere, hain dotorea izan ez arren, kiroldegi baten kasuan adibidez, musika entzulearengana behar bezala iristeko gune egokia izan daiteke. Ez diegu honelako lekuei muzin egiten”, diosku Olatzek. Gainera, ezusteko errekonozimendu batzuk ere izan ditu azken garaiotan: batetik, World Music Chart Europe izeneko zerrendan 30. eta 40. postuen artean kokatu zen hilabete batzuetan. Datu interesgarria, aurkeztutako proposamenak guztira 157 izan baitziren. Bestetik, Kataluniako Ona De Sants irratian Albert Reguantek zuzentzen duen Les Rutes Del So saioko entzuleen saria jaso du Olatzen diskoak. Hilabeteko onenaz gain, 2023ko diskorik onenaren saria jaso zuen gainera.

2020ko otsailean ere elkarrizketatu genuen Zugasti, baina bere ibilbide luzea dela eta, hamaika galdera gelditu zitzaizkigun kanpoan. Orion (Gipuzkoa) elkartu gara berriro ere, oraingoan itsasotik gertuago. Kresal usaina, kafea eskuetan eta eguzkiaren epeletan jardun gara, patxadaz baina Rec botoia sakatzeko irrikaz.

Nola izan da World Music Charten kontu guzti hori. 44 epaimahaikide daude, ezta?

Elkarte bat da. Europako hainbat irrati independenteren eta publikoren artean, kazetari multzo batek, munduko musiketan aritzen diren horiek osatzen dutena. Hogeita hamargarren, hogeita hamazazpigarren, berrogehigarren… postuetan ibili naiz. Albert Reguant Bartzelonako Sants auzoko Ona De Sants irratian dabil, eta berak zuzentzen du Les Rutes Del So saioa. Bera ere lehen aipatu dugun World Music-en kontu horretan dabil. Albertek animatu ninduen nire diskoa aurkeztera. Berria jakin nuenean, ez nuen partekatu,  minematen baitzidan “Spain” jartzen zuelako aldamenean. Artista espainiar bezala sartu ninduten. Hori ez dago ongi eta noski ez dut onartzen .Sariarena ez nuen partekatu beraz, baina orain kataluniar honen bitartez jakinarazi da, horretan tematu baita.

Programa horretan (Les Rutes Del So) botazio bat egin du berak, ezta?

Bere entzuleek zerrenda bat osatzen dute. Beraien iritziz hilabeteko onenak bozkatzen dituzte. Nirea lehenengoa gelditu da, eta urteko onenaren saria ere jaso du. Harrituta nago.

Katalunian ere Benitorekin [Lertxundi] jotzen duzulako ezagutzen zaituzte; hasera batean bederen. Hemen ere horrela ezagutu zaitugu, bere diskoetan parte hartzen zenuelako. Baina aspaldi abiatu zenuen bakarkako ibilbidea. Pentsa, 1991n lehenengo diskoa. Ia 33 urte pasa dira. Eta zuzenekoarekin kontatuta zazpi disko dira ijadaa. 2015ean Ur goiena, ur barrena atera zenuenean, eboluzio bat zegoen hor. Bateriaren presentzia, lehenengo diskoan bazegoen jakina, baina geroztik ez zenuen erabili. 2015eko bateriaren presentzia berri horrek edo abestien egiturak ekarri zuen zuzenekoetara salto egitea. Hor inflexio puntu bat izan zen.

Bai, egia esan 1991n, lehenengo diskoa atera nuenean ere egin nituen zuzenekoren bat edo beste. Baina orduan Benitorekin ere banenbilen, eta bera oso fuerte zebilen; kontzertu asko geneuzkan. Ikusi nuen agian niretzat ez zela hain erraza izango, eta esan nuen: hoberena energia merezi duen horretan gastatzea izango da. Benito oso indartsu zebilen, eta ni berekin, eta bere lanaren parte sentitzen, beti sentitu naiz nolabait esateko errealizatuaa. Zeren eta beti esan baitut nire ekarpenak aintzat hartuak izan direla. Ez dut sentitu nitasun hori edo bakarkako ibilbidea aldarrikatzeko behar hori. Gustatzen zait merezi duen zerbaiten soinuaren parte izatea, hori niretzako oso polita eta aberasgarria da. Ez dut zertan protagonista izan. Baina egia da une jakin batean pentsatu nuela: saiatu egin behar dut, zuzenekoetan errematatu behar ditut nire kanta horiek. Azken finean urte guzti hauetan grabatzen aritu naiz, berez badaukadalako kantuak egiteko eta moldatzeko joera bat, eta esan nuen: ez du zentzurik konposatzeak kantuok gero diskoetan bakarrik egoteko. Saiatu nadin pixka bat zuzenera eramaten eta hor sentitzen.

2005ean etorri zen Benitoren zuzeneko diskoa. Hor dago zure Itoitz abestia. Zure ekarpenak lehenago hasi ziren noski, baina hori ehuneko ehunean zure kanta zen. Momentu garrantzitsua izan zen.

Bai, Benitok kantu hori kantatzen entzun ninduen, eta Iruñeko kontzertuan esan zidan: “Zergatik ez duzu hau kantatzen?”. Eta gero errepertorioan sartu genuen.

Benitok oso ondo hitz egiten zuen zure kantu horri buruz. Baina lehenago hasiko zinen, harparekin, teklatuekin…

Bai, Gaueko ele ixilen baladak hartan ere harparen inkurtsio txiki bat bazegoen, baino ja hurrengo diskoan, Mauleko bidean hor presentzia gehiago izan zuten nik egindako moldaketa batzuek.

Zure ekarpenen bolumena progresiboa izan zen, beraz.

Hori da. Eta hurrengo diskoan ere (Pazko gaierdi ondua, 1989) lan pixka bat izan nuen, eta ni pozik.

Zer topatuko du entzuleak zure disko berrian? (hemen gure disko kritika)

Nire beste kanta sorta bat, azken urteotan egin dudanaren jarraipena izan daiteke. Material propioaz gain, bi kanta herrikoi ere grabatu ditut: Bata, Mendian zoin den eder zuberotarra, eta bestea Oihaneko zuhainetan: Nik Zuhainik gorena titulua jarri diot. Hitzak Agustin Xahori egozten zaizkio.

Diskoa, CDan egoteaz gain, interneten eta USB formatuan ere badago. Biniloak garrantzia hartu badu ere ez dut formatu horretan atera. Disko honetako kantuak zuzenean nola ematen ditugun, hori da interesatzen zaidana, kantu horiek kontzertuan entzuleari ongi iristea, eta aldioro biziberritzea.

Ahotsa zurea da disko guztian, bikoizketak barne?

Bai. Egia da Mairu baratzetan abestian koru batzuk Gratxina alabak egin dituela.

“Azken finean urte guzti hauetan grabatzen aritu naiz, berez badaukadalako kantuak egiteko eta moldatzeko joera bat”

Zure ibilbidean badago sentimendu edo ikuspegi orokor bat. Hori atmosferetan nabaritzen da. Kantuek segida bat daukate, tensio bat mantentzen dute.

Ez dut konzienteki halakorik egiten. Saiatzen naiz nire kantuak ahalik eta txukunen janzten, nik dakidan eran eta nire baliabideen arabera, eta gero hortik aurrera zer gelditzen den…, ez dakit entzulegoari nola iristen zaizkion.

Azken bi diskoetan harparen presentzia txikiagoa izan da. Hori bateriaren presentziarekin lotu genezake?

Kantuen moldaketak nola abiatu diren ikusi beharko genuke. Batzuetan piano edo teklatu batetik abiatzen dira, eta beste batzuetan gitarratik. Abiapuntua errespetatu dut. Lehenengo diskoetan harpa izan da funtsa askotan, harpatik abiatu baitira, baina oraingoan ez hainbeste. Adibidez Izarraitz magalean harparekin izan da, eta horregatik ez dut aldatu.

Olatz Zugasti, iragan azaroan, zarauzko Modela aretoan emandako kontzertuan.

Baina zure estiloa mantentzen du nolabait, harpatik haratago doan zerbait delako.

Ez da harpa kontzertu bat, tresna hau jotzen badut ere. Batik bat kantuak egiten ditut eta batzuetan beste soinuekin moldatu nahi izaten ditut.

Zuk Baionan ikasi zenuen instrumentu hori. Harpa zeltiarra zen?

Han klasikoa ikasi nuen, pedalekin, orkestrarako handia.

Baina normalean harpa zeltiarra jotzen duzu.

Bai, normalean bai. Beti izan nuen argi ez nintzela klasiko mundutik joango, nahiz eta asko miresten dudan, baina neurea musika popularra esaten denaren aldetik zihoan gehiago. Hor sartzen dira folka, rocka, popa… Hala eta guztiz ere, harpa klasikoarekin ere musika horiek egin daitezke. Dena irudimen kontua da.

Instrumentu horrek ezberdindu zintuen hasieratik.

Hori da. Orain elektrikoa daukat, eta adibidez diskoan Izarraitz magalean kantuan jotzen dut. Urdina; ezberdina da. Baina bai, askoz ere zabalagoa da, pedalekin ere soinuak aldatu ez baina bai eraldatzen dituzu, eta efektuak ere oso erabilgarriak dira.

Zuzenekoetan erabiliko duzu elektrikoa?

Bai, aurtengo udan erabili dut lehenengoz, baita gero udazkenetik otsailera arte egin dugun biran ere.

Eta bestea, zeltiarra?

Bestea Benitoren kontzertutan erabiltzen jarraitzen dut. Baina bakarkako bira honetan elektrikoa erabiliko dut.

Zure taldea zuzenekoa grabatu zuen berdina da, ezta?

Horixe, bai.

Gazteak.

Bai, Ander Zulaika baterian, hori izango da gazteena, Gratxinaren ondoren; Ander Ederra gitarran eta Amaiur Cajaraville baxuan.

Amaiur aspalditik ezagutzen duzu, Benitoren taldetik.

Bai, baina Benitorekin baino lehenago nirekin aritu zen. Nire disko batean parte hartu zuen, baina orduan ez nuen emanaldirik egiten. 2010eko nire Gau hotzenean ere diskoan grabatu zuen. Geroztik Benitorekin hasi zen.

Diskoa hiru lekutan grabatu duzu?

Nagusiki estudio bakarra erabili dut. Eta beste guztia entseatzen dugun lekuan izan da, jarri dezagun nire estudioa.

Kantaita Enea. Eta nahasketak Doctor Masterren egin dituzue?

Bai. Gainera, Doctor Masterren ere grabaketa batzuk egin nituen, ahots batzuk hain zuzen ere.

Eta Muir estudioan?

Hor Mairu baratzetan (aurrerapen kantua) egin nuen batez ere.

Elearen lainoa IZn grabatu zenuen, baina beste denak Elkarren grabatu dituzu. Orain aldaketa etorri da.

Orain, nire kabuz asko egiten dut. Gustatzen zait hasieratik nire soinua lasai lantzea, eta gaur egun hori egiteko aukerak daude. Hasiera batean maketa forma hartzen du, baina pixkanaka maketa baino zerbait hobexeagoa bilakatu daiteke, eta horrela… Etxean ere asko aurreratzen dut, nire kabuz.

Agian ez zaizu zure burua haizatzea gustatzen, baina lehenago ere ekoizle lanetan ibili zara, Ur goiena, ur barrena (2015) diskoan adibidez…

Hor ere bakarka grabatutako lan asko zegoen eginda.

Azkenean zu izan zinen agian gehien egin zuena ekoizpen kontutan.

Bai, ahotsa ere nik neuk grabatua da.

“Orain, nire kabuz asko egiten dut. Gustatzen zait hasieratik nire soinua lasai lantzea, eta gaur egun hori egiteko aukerak daude”

Beraz, esan dezakegu zu izan zinela ekoizlea disko hartan. Eta oraingoan kredituetan Benito, Yon Vidaur, Estanis Elorza eta zu zeu ateratzen zarete.

Bai. Denen artean, zatika, eginda dagoelako. Benitok azkenean nahasketekin lagundu dit.

Azkenean utzi diozu?

Utzi diot, baina… (barreak). Nik esaten badiot: “Entzungo duzu hau”? Berak entzun eta bere ukitua eman nahi izaten dio, baina buru-belarri sartzen da, eta hori alde batetik oso eskertzekoa da, baina hor izan ditugu borroka momentu batzuk. Egia esan, lagundu dit, bai nahasketa prozesuan zein bukaerakoan: azken nahasketen ukituan, ekualizazioetan eta konponketa guzti horietan. Material berarekin zer edo zer erakargarria egin dezakezu, edo dena hondatu. Berak oso serio hartzen du hori. Estanis Elorzak esaterako masterizazioa egin du eta Yon Vidaurrek Mairu baratzean grabatu du.

Gaur egun singleak ez dira existitzen, baina aurrerapen kantu asko egiten dira, baita bideoklipekin lagundu ere sarritan. 2021ean hasi zinen aurrerapenekin, Mairu baratzetan-ekin hain zuzen ere. Garai berriak dira.

Bai, ez nago oso… ez daukat gogorik gehiego egiteko. Aurrerapenak bai, baina bideoak egiten ez dut momentuz neure burua ikusten.

Horrek promoziorako asko laguntzen du, ordea.

Bai, baina ez dut gehiago egin. Gehiago gustatzen zait zuzenean hartutako irudiekin muntaiaren bat egitea; hor, egiazkoa dela sumatzen da, baina gidoi batekin antzeztea ez dut hain gustuko.

Kontzertuetan, aldiz, zure giroan zaude.

Bai, eta hor dena egiazkoa da. Ondo egitera irteten zara, baita zeure burua ondo entzutera ere, eta hor aktibitate bat dago; baina bestea pixka bat kartoizkoa da. Egin behar bada, egingo da, baina momentuz ez.

Gero “Oi Amaiur” hurrengo urtean eta “Lohitzunean barna” etorri ziren. Eta diskoa argitaratu baino lehen, “Ganbaratik”, 2023an.

Hori ja disko honen aurkezpen bezala egin genuen.

Kontzertuen inguruan, bateriaren presentzia aipatu dut lehenago. Baina ez da zuzeneko soinuaren zentroa, haren beste elementu bat baizik. Nola uztartzen dira konposizio horiek bateriarekin? Ander Zulaikak teknika aparta dauka, baina bigarren lerroan egoten jakin du.

Bai, berak badaki, eta horregatik gustatzen zait, kantuari laguntzen oso ongi daki, eta ez gailentzen. Bere asmoa antzematen da, igertzen da. Benitorekin ere egin izan ditu kontzertuak eta beste hainbatekin ere ibiltzen da. Soinu orokorra entzuten du eta horren arabera egiten du bere ekarpena, behar den bezala.

Emanaldiei segurtasun bat edo zuzendaritza moduko bat ematen die bateriak. Berez ez duzu haren beharrik, baina zure soinu berriaren parte da, ezta?

Bai, batzuetan bateriak, modu delikatu batean ere, horixe egiten du. Nere kantuekin primeran uztartu daiteke, gainera. Beharrezkoa eta lagungarria zaidan halako pultsu bat, taupada bat, ematen die kantuei.

Jada 70 bat kanta izango dituzu.

Bai, lehengoan esan zidaten zenbat, egia esan ez naiz gogoratu ere egiten.

Itoitz ere bai sartu behar dugu hor, Benitoren disko batean grabatua dagoen arren. Egia da gero zure zuzeneko diskoan ere grabatu zenuela. Zuzeneko bikoitz hura (Orion zuzenean, 2019) itzela izan zen. Abisatu gabe grabatu zintuzten, eta horregatik da, agian hain…

Freskoa.

Bai, zuk agian hemen inperfekzio txiki bat, hemen bestea… ikusiko duzu, baina horrek ematen dion bat-batekotasuna… nik uste ondo egin zuela teknikariak. Badaezpada ere mahaitik kontzertua grabatu, ea nola entzuten den ikusteko.

Bai, gero materiala hartu zen eta pixka bat egokitu zen diskorako, mahaitik hartutako bolumenak berreraiki eta berregin egin baitziren.

Produkzio lan bat egin zenuten, baina zuzenekoaren magia guztia jasotzen du. Publikoarena ez, ordea.

Tamalez, ez; horixe falta zaio. Mikrofono batzuk egon izan balira, orduan izango litzake…

Perfektua. Eta Benito hor zegoen, publikoan. Lehen aldiz!

Lehenengo aldiz, bai.

Bera asko hunkitu zen, ezta?

Bai, ikusten denez gustatu zitzaion. Ni harritu nintzen, egia esan.

Behetik ikusi zintuen, lehenengo aldiz.

Esan zuen soinua oso ongi egon zela. Gero guregana etorri zen eta detaile guztiak aipatu zituen. Ni, erantzun horrekin, pozik egia esan.

Kontzertuak amaitzean zein sentsazio edukitzen duzu? Lur-hartze moduko bat izaten da?

Bai. Nik ez dut izaten: “Uf ze ongi egin dugun!” sentsaziorik. Normalean oso konzentratuta egoten bainaiz, gauzak ahal den ondoen egiten. Eta hor gure borrokak ere izaten ditugu oholtza gainean. Gauza jakin bat ez duzula behar den bezala entzun, gero harpa, mikrofonoa eta gitarra ere hartzen ditut… Orduan, teknikoki baditut halako zailtasun batzuk. Horiek denak gaindituz entzulegoari kantuak ongi eskaintzea izaten da nire helburua. Gero, jendearen iritziarekin askotan sorpresa politak hartzen ditut.

Mugagabeko hondartzara, Brendan Grahamen Down to the Sea da, ezta? Ez da lehenengo aldia bere konposizioak, zure erara moldatuta, erabiltzen dituzuna.

Bai. Bizirik gaudelako kantuaren doinua (Isle of Hope, Isle of Tears) adibidez, berea da: Seán Keane-ri entzun nion lehenengo aldiz, eta kantuari nire hitzak jartzea erabaki nuen. Gero, baimena eskatu nion, agian egunen batean grabatuko nuelako. Musiketan zikloan Seán Keane-k joko zuela ikusi nuenean, Bilboko Serrano Produkzioak-ekoei bere kontaktua eskatu nien. Eta horrela Brendan Grahamekin egin nuen topo, bera baitzen kantuaren egilea.

Geroztik berekin komunikazioa eduki dut. Berak kantuak bidaltzen zizkidan, euskaratu nahi banitu. Orduan, 2010eko Gau hotzenean ere diskoan badaude bere kantu batzuk, baita Ur goiena, ur barrena-n (2015) ere. Down to the Sea-ren hitzak bidali zizkidan orain dela denbora dezente, eta esan zidan ea nik musika jarriko ahal nion, eta euskaraz egin, baina ez nuen egin. Eta halako batean iritsi zitzaidan berriro, Dervish taldeko Cathy Jordanek kantatuta eta Brendanek berak jarritako musikarekin. Ea euskarara itzuli nahi nuen galdetu zidan. Halaxe egin nuen, eta gustatu zitzaien.

Kantu berria da, beraz, eta zugan pentsatzen (edo zuk interpretatzeko) egindakoa.

Hori da, baina ez nion hitza jarri, beste gauzetan bainenbilen. Tematia da bera, ordea, eta halako batean kantua bidali zidan doinu eta guzti. Baina esan zidan: “Zergatik ez duzu euskarara itzultzen? Aipatzen du zure Bizkaiko golkoa, Orio eta abar”.

Hortaz, euskaratu eta moldaketa berria egin diozu.

Bai, nire erara konpondu dut.

Zure ibilbidean eragin moduan Alan Stivell aipatu behar dugu, oso garrantzitsua izan baita.

Bai, Alan Stivell da, Benitoren ondoren, nire eraginik handienetako bat. Benitok, berekin Altabizkar/Itzaltzuko bardoari diskoa egiten ari nintzela, Alanen LP bat eman zidan: Renaissance de la harpe celtique. Guztiz txundituta gelditu nintzen eta esan nuen “nik hau ikasi behar dut”. Eta horrela hasi nintzen harpa jotzen ikasten.

Hori zuretzat izan zen…

Mundu berri bat ireki zitzaidan.

Mugarri bat, eta nabaritzen da eragin hori zure soinuan. Gainera, berezitasuna ematen dizu. Soinu hori ez da batere ohikoa.

Bai. Adibidez, Kanadan, nik bezala, Alan Stivellen eragina izan zuen Loreena McKennitt-ek. Alan izan zen berak harpa ikasteko eragina. Pianoa edo gitarra ere joko zituen baita ere, nik bezala.

Alan ezagutu zenuen? (oharra: Alan oraindik bizi da)

Bai, Benitorekin Getxo Folken (garai hartako Getxo Folk-en) ezagutu nuen, 1991 edo 1992an izan zen.

Gaztea zen oraindik.

Bai, Benitoren adin beretsukoa da (oharra: Alan 1944koa da, eta Benito bezala, urtarrilaren 6an jaioa, hots, Benito jaio eta bi urte beranduago).

Bai, baina Benitok gazteagoa ematen du. Benitok beti ematen du gazteagoa, nik ez dakit nola egiten duen.

(barreak)

Mairu baratzetan kantuaren bideoa.

Eragin gehiago aipatu ditzagun: lehenengoa Benito izan zen, gero Alanen musika ezagutu zenuen. Brendan Graham aipatu dugu.

Bai, gehiago izan da kantu horien bidez izan dudan kolaborazioa, eragina baino gehiago. Nola ez, Bob Dylan, eta mundu hori, garrantzitsua izan da niretzat. Baita Pete Seeger ere, zaharragoa den arren.

Hasierako Bob Dylan.

Bai, baina gerora ere jarraitu dut. Azkenengo kontzertuan egon nintzen, Victoria Eugenian. Izugarri gustatu zitzaidan.

Altabizkar diskoko kolaborazio horrekin grabatu zenuen lehenengo aldiz, baina Gaueko ele ixilen baladak diskoan jada guztiz sartuta zinen: harpa, ahotsa, koruak… bandaren parte bihurtu zinen. Justu garai horretan (1984/85 inguruan) gertatu zen RRVren eztanda. Musika hori zuri gustatzen zitzaizun, edo zure estilotik aparte zegoen?

Ez nintzen oso lotuta mugimendu horretara; ni Benito Lertxundiren orbita horretan nengoen. Kantagintza ulertzeko beste modu bat zen, lagun artean eta, zipristintzen baninduen ere hemengo rock erradikala deiturikoak ez ninduen harrapatu, egia esaten badizut.

Zure estiloa beste bat zen. Dena den, rock and rolla gustatzen zaizu?

Bai, zergatik ez? Kanta ederrak daudenean, berdin zait zein estilotan eginda dauden, musika elektronikoa ere bai…

“Gaur egun gu, tematikoki, gaurkotasunari oso lotuta gaude, zeren eta azkenean mundu epiko eta magiko hori landu dugu, bai, ataltxo batzuk egon dira eta irekiak gaude horretara, baina…”

Aipa ditzagun, adibidez, Mairu baratzetan kantua edota Benitok eta zuk landu dituzuen pasarte epikoak. Azkenean herri nordikoetako heavy taldeek, adibidez metal paganoa lantzen dutenek, beraien sinboloak aldarrikatzen dituzte, beraien historia. Ez al da, azkenean, tematikoki eta hein batean, zuk eta Benitok egin duzuenaren antzekoa?

Osagai hori hor dago, baina denetatik egiten dugu, bai berak eta bai nik. Gaur egun gu, tematikoki, gaurkotasunari oso lotuta gaude, zeren eta azkenean mundu epiko eta magiko hori landu dugu, bai, ataltxo batzuk egon dira eta irekiak gaude horretara, baina…

Bai, epikoa esan nahi nuen, gure historiaren kontakizun modura edo gure nortasunaren sinbolo modura. Altabizkarko kantua epikoa da, eta era berean horrek daukan sinbologia guztiak eraikitzen du gure izatea. Zentzu horretan lotzen nuen.

Bai, bete betean pentsatzen dut zentzu horretan Benitok egin zuen lana itzela izan zela. Altabizkarko kantua-n Euskaldunok Orreagako gatazkan Karolingiar inperioaren armada nola garaitu genuen kontatu zuen. Herri bezala horrek ekarri zuena handia izan zen, hain zuzen ere gure buruari eman baikenion Estatua, nazioartean mila urtez aitortua izan zen Nafarroako Erresuma.

Herri guztiek dauzkate bere leiendak, sinboloak. Guk gureak ere eduki behar ditugu. Izan daitezke, Gartxot bezala, fikziozko pertsonaiak, edo egiazkoak. Baina horrek denak kontakizun bat bultzatu behar du, herri guztiek egiten duten moduan. Eta norvegiarrek, alemaniarrek edo espainiarrek egiten duten moduan, guk ere egin beharko genuke.

Bai, gertatzen dena da, gure kasuan guk gauza batzuk dauzkagula oraindik konpontzeko. Norbegiarrek, lituaniarrek edo finlandiarrek ez daukate auzi hori konpontzeko. Horiek beraien herriaren askapena lortu zuten eta beren estatuak berrezarri zituzten, guk egin behar genukeena, gure herriaren buru-xedea edo autodeterminazioarekin batera. Bi zutabe horietan eraiki behar dugu dena. Hori gabe alferrik dira kondairak eta sinboloak edo ikurrak.

Independenteak ez garen bitartean euskararen bizipena ez da segurua izango. Ez al da miraria euskarak biziraun izana?

Izugarria.

Nola ez gara desagertu?

Ez dago sinesterik nola iraun duen milaka urte dituen hizkuntza honek, izan ditugun erasoekin. Marka da azken urteek eta azken mendeak eman dizkigun astindu guztiekin ere guk hemen jarraitzea. Hori da gure bereizgarritasuna, gure ondarea. Ez al dugu merezi munduan buruz-buru beste nazioekin egotea? Hori da, besteak beste, gure klase politikoak ukatzen duena. Gure Estatua Nafarroako Erresuma da. Ez dugu errege beharrik, baina figura juridiko bat da. Estatu bat da.

Alegia, historiari jarraitzen badiogu Nafarroako Erresuma izango litzakeela gure figura juridikoa. Gero ikusiko genuke errepublikanoak izan nahi dugun edo ez.

Hori da. Baina guk erregerik ez daukagu, ezta haren beharrik ere! Ez gara erregeez ari, bai ordea Erresumaz; nazioarteko figura juridiko bat da, Estatua alegia. Eta Nafarroako Erresuma euskal konderri, jaurerri eta batzar ezberdinek libreki eraiki zuten. Eta mila urtez iraun zuen (824.urtetik 1830 arte) nazioarteko aitortzarekin. Luis XV.ari buruz, “El Rey de Francia y de Navarra” esaten zen garaietan, bi Estatu zirela onartzen ari ziren. Gero etorri zen haren iruzurra. Hor desagertarazi zuten Estatua, baina benetan ez zen gure herria desagertu. Guk hori ilegala izan zela esan behar dugu. Berdin dio orain edo duela berrehun urte izan bazen ere. Oteizak esango lukeen moduan, berrehun urte ehun urteko bi amona besterik ez dira. Horixe egin zuten, esate baterako, lituaniarrek.

Beraz, gu epika eta kondaira kontuetatik pixka bat aparte gaude momentu honetan. Gaur egungo egoeran daukagu interesa. Hainbeste min ematen dit gaur ikusten dudan utzikeriak… nire kantuen hitzak bide horretatik doaz, askotan metaforikoki egiten dudan arren. Adibidez, Badakizu kantua erabat politikoa da.

Azken aldiz 2020ko otsailean egon ginen. Hona etorri nintzen zu elkarrizketatzera. Gero itxialdia etorri zen. Nola baliatu zenuen garai hori? Konposatzeko erabili zenuen?

Bai, kantu hauek egiten aritu nintzen. Baina niretzako ez zen hainbesterako aldaketa izan, oso etxezulo bainaiz. Gauza asko bakarrik aurreratu ditut.

Kantaita Enea etxean daukazu?

Bai, estudio bat da, baina etxekoa. Itxialdian gehiago kontzentratu nintzen, hori bai. Isiltasun handia zegoen, gainera; bake handia.

Benitoren diskoetan egin duzun lana zehaztea zaila da, baina kredituetan jartzen duena baino gehiago dela esango nuke. Batzuetan musika egile edo letra egile bezala akreditatuta zaude, baina horretaz gain zure parteak eta ahotsak lantzen dituzu. Gainera, ekoizle lanetan ere lagundu duzu.

Benitorekin egin dudan lana bere hartan opari bat da niretzat. Ez naiz inoiz kalkulutan sartu, edo zehazteaz gehiegi kezkatu. Bere lanean iritzia beti eman izan diot, batzuetan onartu izan du eta besteetan ez. Nire erabakia izan zen nire ibilbidea bereari lotzea eta musikari gisa bere ondoan haztea. Musikaz gain beste alde asko batu baitira gure elkar ulertzean: Herriarekiko maitasuna (nahiz eta askotan nardagarria ere egiten zaigun) eta honekin lotutako ideologia, euskara eta bere adierazgarritasuna, ikuspegi artistikoa, estetika eremua, filosofia…, horrek ez du esan nahi denetan ados gaudenik baina bai “hizkuntza” bera hitz egiten dugula. Eta estimulatzailea da eztabaida, behin eta berriz abiagunera joan behar ez duzunean.

Lehen aipatu dugun moduan, Benitoren Altabizkarko kantua-n ahotsak sartu zenituen. Gero, Gaueko ele ixilen baladak diskoan jada parte-hartze handia izan zenuen, taldekide modura sartu baitzinen. Tarte horretan egin zenuen zuzenekoetan debuta. Egun batean hutsune bat egon zen, eta horrela igo ahal izan zenuen lehen aldiz oholtzara, ezta?

Bai, kanta batekin hasi zen dena. Benitok pabana (kantu errenazentista) bat prestatu zuen zuzenekoetarako. Musika horri Milia Lasturkoari buruz hitz egiten zuen euskarazko letra jarri zion eta oso polita geratu zen. Kontzertu batean baten batek huts egin zuen: Marianek (soinu jotzaileak) edo akaso beste norbaitek, ez dut oso ondo gogoratzen, ezin zuen kantatu ahotsa hartuta zeukalako. Orduan, Benitok niri proposatu zidan. Azkar batean ikasi nuen eta lau ahotsetan kantatu genuen.

Hori Altabizkar diskoa eta gero izan zen?

Hori da, bi diskoen arteko tarte horretan. Altabizkar diskoan tiple ahots bat nahi zuen eta paper hori egiteko deitu zidan. Ni oso pozik, noski. Gero, kontzertuetan ibiltzen nintzen, baina entzule eta lagun bezela, inguruan. Eta egun batean, baten bat falta zela eta, ni atera nintzen kantatzera. Hura izan zan nire debuta, Tolosan. Eta hortik aurrera jarraitu nuen pabana hori zuzenekoetan kantatzen.

Kantu hori bakarrik egiten zenuen?

Bai, eta gero pixkanaka beste batzuk egiten hasi nintzen. Benito horrelakoa da, pausoz pauso eta pixkanaka egiten ditu gauzak. Lau ahotsetan, Marian Arregi, Pello Gereño (gitarra), Benito eta nik kantatzen genuen. Gero, pixkanaka beste kantu batzuetan koruak egiten nizkion. Marianek ez zuen hainbeste koru egiten, baina kanta konkretu horretan bai.

Eta disko hori zuzenekoetara eramateko orduan, nola egin zenuten?

Disko hori zuzenean behin ere ez zen egin.

Kantu batzuk bai, baina Altabizkarko kantua ez.

Ez. Inoiz ez, ezta Itzaltzuko bardoa ere. Horrek Orkestra bat eskatuko luke, suite bat izango litzake. Nik orkestra batentzako konponketak gustura egingo nituzke, baina Benitok ez du horrelakorik egin nahi, beraz… Egia da garai aberasgarriak izan zirela, baina esan dudan moduan, horiek pasata daude guretzat. Kondaira horietan oinarritzea eta inspiratzeari buruz, momentu jakin batean agian zerbait etor liteke, baino ez gaude jada hor, gaurkotasuna duten gauzetan baizik.

Asisko Urmeretaren Gartxot, konkista aitzineko konkista filmean Benito eta zure ahotsak daude. Benitoren ahotsa perfektua da pelikula horretarako. Itzaltzuko bardoa kantua, adibidez, entzun daiteke filmean.

Bai, harrigarria da zein ondo geratzen den eta nola sartzen duen zuzendariak kantua momenturik egokienetan.

40 urte baino gehiago pasa dira disko hartatik. Disko horren balio musikalaz gain, gure bataila epikoena izan zen Orreagakoa…

Eta irabazleak izan ginen!

Alan Griffin-en heriotzaz hitz egin nahi nizun. Gazte joan zaigu, eta suposatzen dut ezustekoa izan dela zuentzat ere.

Bai, aspaldi ez genuen elkar ikusten. Lehenago, nik Alboka-ren lanen batean esku hartu nuen, eta berak irlandar flauta dotore hori nire Bulun Bulunka diskoan jo zuen… nola ahaztu? Musikari aparta zen. Gainera, Gratxina nire taldera sartu baino lehen deitu nion zuzenean nirekin jotzeko. Izan ere, besteak beste, harpa eta flautaren, edo klarinete eta abarren arteko batura magikoa iruditzen baitzait, eta bera aztia zen haizezko tresnekin. Hala ere, beste proiektuekin buru belarri zebilela eta, ezezkoa eman zidan. Ez nekien gaixo zegoenik; ezusteko handia izan da.