“Aspaldi konturatu nintzen sakratuena askatasuna dela”

Aurrenekoz, diskoetxe baten babesetik kanpo kaleratu du Benito Lertxundi-k (Orio, Gipuzkoa, 1942) disko berria: Ospakizun gauean. Kantaita Enea zigilua sortu du familiako kideekin bere ibilbideko hamazazpigarren diskoa argitaratzeko.

Benito Lertxundik autoekoizpenera jo du ‘Ospakizun gauean’ diskoa argitaratzeko. (Andoni Canellada / Foku)

Disko berriko kantuek zuzenean bide bat egin dute grabatuak izan baino lehen. Noiz iristen zaizu kantuak bildu, grabatu eta disko batean jasotzeko unea?
Senak esaten dit. Nik kantu bat egitean inoiz ez dut estudiora kolpean eramaten; edo oso gutxitan egin dut, eta esperientzia txarrak izan dira. Kantuak konponketa xume batekin ateratzen ditut kanpora, eta, ibilian-ibilian, osatuz joaten dira, oso modu naturalean. Kantuek ere bizitza propioa dute. Esango nuke disko honetako kantuek ere euren bidea egin dutela, eta une batean bukatutzat eman ditudala. Baina estudioan ere aldakorrak dira, onerako edo txarrerako. Kantuak inoiz ez dira erabat bukatzen.

Gaur egun, diskoaren formatua bera zalantzan jartzen denean, zuk osotasun baten gisa ikusten duzu? Edo gehiago da azken urteetako kantuen bilduma?
Aurreko garai batzuetan egin izan ditut, noiz edo noiz, disko monografikoak, baina azken lanak kantu bildumak dira. Kantu bakoitza da mundu bat. Kidetasuna duten? Izango dute, nik sortu ditudalako, baina ez bestelako haririk. Diskoa egiten dut kontzertuetatik kanpo kantuak eman nahi badituzu grabatu egin behar dituzulako.

Bizitza osoa eman duzu zure lanak diskoetxe baten babesean kaleratzen. Orain, berriz, zuk zeuk ateratzea erabaki duzu. Zergatik?
Guk kantuak egin izan ditugu, eta gero egon da industria bat horren ustiaketa egiteko. Tradizioz hala izan da. Baina piztu da gugan sentipen bat gure obraren jabe ez garela erabat. Horrek bultzatu gaitu pauso hau ematera. Ni ez naiz lehena pauso hori ematen, azkena baizik! Baina oso polita egiten zait, eta, gainera, nire emazte Olatzek [Zugasti] gogo handiz hartu du lan hau, eta alabak ere Leinn ikasketak egin zituen, eta, inguruko eraginagatik, ekoizpenaren eta musikaren munduan ere badabil. Azkenean, gure artean hartu genuen erabakia.

“Ospakizun gauean” kantuan diozu ezagutza ez dela jakintza, eta desikasteaz ere hitz egiten duzu. Gaur egungo gizarteak inposatzen dituen arauetatik kanpo ikusten duzu zeure burua?
Bada mundu etxetiar bat, egunerokoa, lanari eta ofizioari lotutakoa, eta hor ikasi egin behar dugu. Mundu horretan ikasi egin behar da aurrera egiteko. Baina ni gehiago ari naiz mundu psikologikoaz edo espiritualaz. Hor ezin dugu aplikatu metodorik. Metodoak aplikatzen ditugunean, gogo aske horrek bere izaera galtzen du, mentalitate bihurtzeko. Taldekoi bilakatzeko. Aspaldi konturatu nintzen gauzarik sakratuena askatasuna dela, gogo aske bat izatea. Horregatik aipatzen dut kantu horretan besteen bideetan ibiltzea dela ezagutza. Erudizioa eta horiek denak dira besteengandik jasotakoak, baina ez dira zureak. Aldiz, kontzientzia emantzipatu baten izaera hori da zure jakinduria. Ohartzea da inportantea, askatasunetik datorkizun ohartzea. Ohartu hitza gustatzen zait. Hori ez da esan dizutela, baizik eta ohartu zarela. Eta ohartzeak ez dizu eskatzen ahaleginik. Hori da jakitea. Eta jakitea da gauza propio bat.

Diskoko hitz gehienak zuk egin dituzu, baina Fernando Pessoarenak dira lehenengo bi kantuetakoak (“Nahiago nuke” eta “Ibertzean”). 
Bistan da Pessoa asko gustatzen zaidala, eta lehenengoak izate hori… Askotan, diskoari eman behar diozu ibilbide bat, eta kantuek hartzen dute izaera bat horren arabera. Nahiago nuke polit ikusten nuen diskoa hasteko, bai doinu aldetik, bai hitz aldetik. Gainera, hor Pessoak aipatzen ditu gustatzen zaizkion zenbait gauza, eta zer utziko lukeen atzean [«Nahiago hori, bizitzan zehar bere atzera begira penatua doana izan baino»]. Ikuspegi hori oso hurbilekoa dut. Aurrenekoz bere poema bat irakurri nuenetik jarraitu diot, eta ikusi dut nik neuk esango nituzkeen gauzak esan zituela lehenago Pessoak.

Ura, bizitza, bidea… Bi kantu horietan errepikatzen dira. 
Bai, baina hitzak eurak baino gehiago, lerro artean irakurtzea gustatzen zait niri. Hitzek gauza zehatzak aipatzen dituzte, baina lerro artean ikusten da bera nondik dabilen. Horretaz ohartu ere egin behar dugu. Mundua beti dabil zoriontasunaren bila. Zoriontasunaren karranka horren bila. Baina Pessoa ari da beste paisaia bat proposatzen: soseguaren paisaia. Hori da, egiazki, naturalki, zuzena den egoera bat. Eta, egoera horretan, bizitzatik datozen ñabardurak garbitzen dira. Ez dago nahasten duen sasirik. Poema horretan hori irakurtzen dut lerro artean.

Hori da gaurko zure egoera? 
Bai, esango nuke. Ez naiz engainuetan sartzen… Une libreetan, joera handia dut, ariketa moduan, nire pentsamendua irakurtzeko, ikuskatzeko. Epaitu eta ikaratu gabe. Pentsamendua zertan dagoen ikusteko. Lortu dudanean pentsamenduan arreta jartzea, konturatu naiz beti dagoela estimuluak sortzen. «Hau egingo bahu?», «Hara joango bahintz?». Beti estimulu bila. Beharbada da norberaren egiazko izaerarekin eroso ez egotearen ondorio; entretenitu behar hori. 

“Nik hurrengo kantua ez dut ezagutzen; ez dakit nola egin behar den. Baina, ziur asko, haren deia entzungo dut”

Oroimenaren oraina (2012) aurkeztu zenuenean, esan zenuen kantuak erraz iritsi zitzaizkizula. Kantuak iritsi egiten zaizkizu? Edo bilatu egin behar dira? 
Askotan ibiltzen gara gauzen bila, ez bakarrik kantuen bila. Jakina, lana egin behar da kantua antolatzeko, baina badugu irrika bat, bila ibiltzeko. Eta zer da bilatzen duguna? Bada, idealizatutako gauza bat. Alegia, ilusio bat. Ilusio baten bilaketak berak urrundu egiten du. Gauzek gu aurkitzen gaituzte, baina horretarako modu egokian egon behar duzu. Gauzak, egon, hor daude.

“Munduak ez du bakerik” kantuan diozu ezin dela bakea bilatu. 
Hori da. Bakea ezin da bilatu; bakea ondorio bat da. Oker horiek eramaten gaituzte ondo ez egotera. Eta lehengo galderari erantzunez, ez nuenez premia handirik kantuak egiteko, errazki etorri zaizkit. Gero, noski, etxean lan egin behar dut. Baina ez naiz obsesionatzen kantu batera eramango nauen hari mutur horren bila. Nik hurrengo kantua ez dut ezagutzen; ez dakit nola egin behar den. Baina, ziur asko, haren deia entzungo dut. Hori bai, adi egon behar dut.

Eta deirik ez balego?  
Noiz edo noiz ibili naiz bihurrikerietan. «Kantuak egin behar dira, gure erantzukizuna da eta». Baina gero damutu izan naiz; bihurrikeria horien emaitzak ez ditut gustuko. Kontzeptu baten edo bestearen bila ibili naiz, baina emaitza artifiziala izan da.

Kezkatzen zaitu jendeak zutaz espero duenak? 
Jendeak zerbait espero izatea zilegi da. Kontua da ni kate horietan eroriko naizen edo ez. Batek izan behar du den modukoa; hori da inportantea.

Ez zaizu gustatzen zeure burua definizio baten azpian ikustea. Aldaketan zauden seinale da hori?
Oso garbi daukat dena naturala dela, eta gauza naturalak beti direla aldakorrak. Aldatu egiten gara une oro, eta dena aldatzen da. Bizitzaren joan hori ezin da sartu marko batean. Ezinezkoa da definizio baten barruan sartzea. Sortu dugu kultur mundu bat, zeinetan gauzak definitu egin behar ditugun, argazkia atera eta artxibatu. Entretenigarria izan daiteke, baina ziurra ez.

“Otzandu herrian”-en, menderatu ez ezik, otzan ere deskribatzen duzu herri hau. 
Aspaldi konturatu nintzen herri hau herri menderatua dela esatea ia bekatu bihurtu dela. Eta hori bekatu bilakatu bada… edo herri hau ez da herri menderatu bat, eta hori nire uste oker bat da, edo jendea beldurtu eta otzandu da. Onartuko bagenu hau herri menderatu bat dela, horrek ez luke gatazka konponduko, baina jakingo genuke menperatzailearen diskurtsoari erantzuten. Badakigu menperatzailearen diskurtsoa zein izango den; hau da, esango du ez dagoela menderakuntzarik, baina jakin behar dugu zer egoeratan gauden. Gero esaten da hizkuntza ez dela politizatu behar… Nik ez dut ezagutzen politizatua ez dagoen hizkuntzarik. Munduan gauza oso normala da! Hizkuntzarekin politika egiten da, eta hizkuntza ikur bilakatzen da! Hizkuntza batek, iraungo badu, biziko bada, boterea behar du. Horregatik egin dut kantu triste hori. Kantu tristea baita. Baina iruditzen zait esan behar nuela. Zeren eta gorderik izango dugu herri menderatua garela? Nora eramango gaitu horrek?

Zuk aipatzen duzun otzantasuna berria da, edo iraganetik dator?
Herri honek izan ditu fase ezberdinak azaleratuta. Garai batean indarkeria izan da, Euskadi biolento hori, menderatzaileen indarkeria ikusi nahi izan ez dugunean… Askotan esaten da pentsaera ugari dagoela herri honetan. Baina pentsatzen dugu ideologia edo pentsaera guztiak daudela baldintza berberean? Ideologia bat armadaren eta legeen babesean dago. Eta batzuk hor lasai eta eroso daude. Nik ez dut errespetatzen hori; gehienez ere, tolera dezaket. Errespetatu ez da egiten gauza oker bat. Egoera menderatu batean izanda, zergatik ez dugu hemen diskurtso garbi bat? Gure argazki askeago eta duinago bat egingo duena eta gainera antolamendura eramango gaituena. Zergatik gaude hain nahasi eta galdu?

“Ez dut ezagutzen politizatua ez dagoen hizkuntzarik. Munduan gauza oso normala da! Hizkuntzarekin politika egiten da, eta hizkuntza ikur bilakatzen da!”

Zure kantuen bizkarrezurra hitzak direla esan izan duzu. Baina badituzu doinuari buruzko ideia batzuk kantua osatuz joan baino lehen?
Hitzetatik abiatzen naiz, eta, hori bukatzean, begiratzen diot, eta hasten naiz pentsatzen zerekin jantziko nukeen; zer erregistro izango duen. Narratiboa izango den, bizia, motela, alaia, tristea… Hitzek ematen didate pauta hori, nahiz eta batzuetan asmatu ez. Ez da gutxi bidea hasteko. Argazki bat ematen dizu, eta hor hasten naiz probak egiten. Hori bada senezko lan bat. Igarri egin behar da, eta batzuetan ez da asmatzen.

Diskoan bada doinu ugaritasun bat, eta hasieran, atentzioa ematen du “Kimu bat zuhaitzan” kantuaren erritmo biziak. Country-folkera eraman zaitu.
Hori Allan Rankinen kantu baten bertsioa da. Jon Maiak Ternuako bidaia egin zuenean, hori izan zen entzun zuen lehen kantua, eta iruditu zitzaion nik kantatzeko modukoa izan zitekeela. Hasieran ez zidan gauza handirik esan, baina gero hasi nintzen Irlandan pentsatzen, eta Dublinersen oihartzunak aurkitu nizkion. Berde puntu bat. Kantatzen hasi ginen, baina gero estudiora eramatean ez zitzaidan batere gustatu. Halako batean, bateria jotzailea hasi zen swing bat egiten, baxu jotzailearekin ere Brassensen lanaren inguruan hitz egin nuen, eta hor joan zen osatuz. Dena izan da estudioko lana.

Ez da berria Leonard Cohenekiko estimua, eta disko honetan ere badira haren ahaire batzuk, koruetan, programazioetan…
Cohen nire artista kutunenetako bat da; ez bakarra, jakina. Tom Waits ere izugarria iruditzen zait. Hor badago Tom Waits, badago Pete Seeger, badago Cohen… Tom Waitsek animalia eskaintzen dit, Cohenek soinu poetiko gautarra dauka, oso soseguzkoa, eta hurbila egiten zait. Seeger duela 50 urte ezagutu nuen, Donostiara ekarri genuenean, eta orain gutxi kantari batek esan zidan “Kantu bat zuhaitza”-n Seeger ikusi zuela… Baliteke, bai. Eta ez dizut aipatu Dylan! Baina Dylan gabe ez genuke ulertuko azken mende erdiko musika. Horiek guztiek egin ninduten bere garaian.

Gaur egun erreparatzen diozu musikan egiten denari? Aurkitzen duzu gustagarria zaizun zerbait?
Bai, pop moderno horretan ere eman dezake ez dutela ezer kontatzen, baina aldian-aldian sortzen da zerbait berezia duen kantariren bat. Nola esaten duen, zein ahotsekin… Historia katebegiz egiten da, eta sortzen dira gauzak. Beste kontu bat da nigan eragina duten… Azken batean, esan bezala, nire lanean inportanteena hitzak dira. Musika bat sortu eta horrentzako hitzak egiten hasiz gero, kantua erdibidean gelditzen da.

(Berria egunkarian, 2018ko urriaren 14an argitaratutako elkarrizketa)