‘Lycisca’: talkak mugaldean

Ez dago ingurunerik, egun, bere labela bilatzen ez duenik. Bisitariak erakartzeko, inbertsioak. Zokoan geratu nahi ez, nonbait, eta, herrixka globalean, logoen arteko lehian sartu behar, nor izatekotan. Basque Country edo Idiazabal; Bilbao edo Culinary Center, horra eredu dirdaitsuak. Karrantza, gure lurralde txikiko mendebaldeko muturrean, mugako udalerria dugu hainbat zentzutan, eta baita agian bere marketan ere: Pozalaguako kobazuloa eta Euskal Herria esnea; Enkarterrietako billano txakur arraza autoktonoa eta Karpin basa faunaren aterpe zoologikoa…

Karrantzako artzaina otsoak uxatzeko oskola jotzen. (‘Lycisca’-ko fotograma)

Gerard Ortín zinemagileak begiak eta belarriak ipini ditu mugalde horretan; hurbildu da turismo agentziek eskaintzen dituzten proposamen horietara eta galdetu egin dio bertako jendeari. Baina ez adituei, ez telebistako dokumentaletan agertzen den jende ikasiari, politikariei. Zerekin eta norekin egin zuten talka egungo enpresa, turismo gune edo jarduerek orain duten kokapena eta funtzioa eskuratzeko, zeren eta noren kontra eraikiak izan ziren, ez horren aspaldian. Eta mundu kontrajarriok utzi ditu agerian, kontraste bateraezinak, sasoi, jende eta  animalia irabazle eta derrotatuen arteko elkarbizitza.

Donostiako Tabakaleran egon da 2017ko otsailaren 2a arte Organismo bizidunen agentzia erakusketan edozeinen begi-belarrietara nahi adina aldiz dastatzeko moduan lan hau bazter bateko itzalean eskura. Bertan ikusi-entzuten duguna ez da aldarri ozen bat, itzalean –ilunpean ia– antzemateko elkarbizitza mingarri horien oihartzun bizi, dotore eta delikatua baizik. Irudiek kontraste egiten dute, maiz, entzuten dugunarekin –abere elbarrituentzako aterpe deprimentea, eta ikusiko ez ditugun ume-bisitarien oihu-algara jostalariak, esaterako–, baina batez ere irudiek jasotzen dituzten giroen artean edo hitz egiteko, “diskurtsoa artikulatzeko” orduan nabarmentzen da etengabeko talka hori. Billano txakurren txapelketako irudiekin zabaltzen da pelikula, bertako week-end giroan –Tapia eta Leturia megafonian, epaimahaiko azterketa taxonomikoen hitz aspertuak, irabazlearen pose luzea…– eta, kontrastez, zakur horiek zein funtzio betetzen zuten esplikatzen duen artzain edadetuaren hitz moztuak, deskribapen desartikulatuak, eskuen mugimenduak hizketan ari direnean, hitzik gabe gelditzen diren aurpegi zailduak: “…behi batzuk, mendian jaiotakoak, 15-20 urte izango zituzten, eta inoiz lotu gabe zeuden. Ez zegoen haiek harrapatzerik, zakurrekin ez bazen. Bost edo sei behar ziren behi bat harrapatzeko. Behia maldan behera, txakurrek muturrean hoska, belarrian, lurrera bota arte, eta denok zilipurdika maldan behera”.

Edo Pozalaguako turista-gidarien ahots neutroa bertako itzalean bueltaka dabiltzan bisitariak informatzen: “1957an aurkitu ondoren, harrobiak hogei urte gehiagoz jardun zuen lanean, harik eta 1976an behin betiko ixtea erabaki zen arte, haitzuloa ondo kontserbatzeko. Orduan, langileek, suminduta, azken leherketa bat egin zuten, dinamita karga hirukoitza ipiniz ate ondoan. Kalte handiak eragin zituen haitzuloan, eta larrienetakoa izan zen lurzorua guztiz pitzatu eta ura filtratu zela. Horregatik dago orain lehorra”. Ahots-tonu horrek ez du aurpegirik behar, makina batek mila aldiz errepikatzeko modukoa denez, bertan dabiltzan turistengan ez baitu inongo erreakzioa lortzeko intentziorik, istorio larriena input neutro eta axalekoa baino ez baitu izan behar turistarentzat. Kontraste bizian garai haiek ondo gogoratzen dituen emakume artzainarenarekin edo harrobian edozein lanetan ibili zen beharginarenarekin –esku urduriak beste behin, begiratu galduak, isiluneak…–: “Harrobia geldituko ote zen zurrumurrua zebilen, baina nik ez nuen sinesten. Begira non hasi ziren eta noraino iritsi diren! Eta hor falta den guztia ere neronek ikusia dut. Zenbat lagun hor lanean…”. “Nik denetik egin nuen hemen: txofer, guardia, artillero… Pistola neukan, eta joaten nintzen… Bueno, hori ETAren zera baino lehen… Gallartako bolborategira joaten nintzen. Kamioian kargatu bost tona nagolita, metxa eta detonagailuak, eta hona, patata zakuak bailiran… Gero Guardia Zibilak… Gertakaririk gogorrena galiziarren kontua izan zen. Hemen lehertu egiten ziren lanean, bederatzi kiloko mailuez harriak txikitzen eta… Arrakala ireki zen astean, bertan nenbilen makinista lanetan”.

Eta Lycisca? Googlen arakatzea eskatzen duen hitz horrek pelikularen une gorenera eramango gaitu, harrigarrienera: “Zenbat jo dudan nik hau, otsoak uxatzeko, ai ama! Egunez eta gauez. Baina gauaren isiltasunean ozenago entzuten da. Gau batez hartu nuen izua: oinez nindoan ardiak biltzera. Zarra-zarra ari zuen euria, eta behe-lainoa, itxia. Bidezidor batetik nindoan… eta arraioa!, aurretik zihoan txakurra, atzera ustekabean, nire hanketan babestera: otso bat!”. Baina ezin soinurik atera kamera aurrean, behinola otsoak uxatzeko hainbeste jo zuen itsas kurkuiluari; irribarre etsia. Une gorena diot, istorio zati guztiak agertu zaizkigunean, kobazuloan entzungo baita ulua, crescendo nabarmenean, garai bateko iluntasunetara gu eramateko ahaleginean edo, kobazuloko estalaktita pitzatuak eta gainontzeko arrakalak travelling luze batean erakusten zaizkigun bitartean. Kurkuilua bera da biraka eta distiratsu azalduko dena azkenik ilunpean, aditzera eman zaizkigun inpresio guztien sinbolo bilakaturik. Gauezko ardi urduriak eta benetako otsoa –behin eta berriz hitzez eta irudietan iradokia izan zaiguna– gure bila baina gu begiratu ere egin gabe, trosta dotorean edo ibilian, eta irudi sostengatuan kontakizunarekin amaituz.

‘Lycisca’ filmaren azken sekuentziatik jasotako fotograma.

Lycisca esaten omen zitzaion Erroman zakur eta otsoen arteko nahasketari, baina baita gizon- edo emakume-otsoari ere. Klaudio enperadorearen Mesalina emazte liluragarri bezain beldurgarriaren gaitzizenetako bat izan zen Lycisca. Otsoa da gure zibilizazioan –abereen aurkako gerra etengabean ere eraiki den honetan –basapiztien eta esklabotu-etxekotu ditugun animalien artean eraiki dugun mamurik beldurgarri eta oparoenetakoa. Bere ahaide zakurrek, berriz, beste abereek bete ez duten leku apartekoa hartu dute mendeetan zehar, eta nekazal giroan ezagutzen ez zuen funtzio berria ari da hartzen hirietan –Donostian hamasei milatik gora dira zakur erroldatuak; bost milatik gora “zakur arriskutsuak” EAEn–.  Eta Karrantzan gertatu dira otsoen aurkako azken ehiza legalak, ingurutik erabat desagerrarazi arte. Animalien aurkako gerra horrek jarraitu egin zuen etenik gabe milaka urtetan suzko armak orain dela hamarkada batzuk ia denon eskura egon arte. Arma hauen hedapenarekin, abeltzaintzaren industrializazioarekin, okelak dieta urbanoan duen leku berriarekin, iruditeria garaikideak animali munduaren ikuskeran gertatu diren aldaketekin… oso larria den zerbait ezkutatzen eta agerian uzten ari gara, aldi berean. Erabateko derrota baten ostean, abereak dira inoiz ez bezala bortxatuak eta, era berean, ahotsak altxatzen dira haien eskubideen defentsan. Krimen perfekturik eta behin betirako irabazitako gerrarik ez denez, leihoren batetik gudu-zelai horretara begiratu bat emateko aukera eskaintzen digu Lycisca pelikulak, irudi, hots eta hitz neurtu, soil, gordin eta adierazkorretan.