Gu(haur) Arrotz(ak)

“Haurtzarora eramaten gaitu bai eta dagoeneko deus ez dutenen biluztasunera,
deus ez dutenak aipatzean erran nahi dut nortasunik ere ez.
Gure herrialdeak zeharkatzen dituzten migranteekiko elkartasuna erakustea xede genuen, azken urte hauetan Europako gaztelu zainduaren hondartzetan gertatzen diren itsuskeriak salatzeko modu bat bilatuz, olerkiaren eta musikaren bidez bereziki.
Kultura bera arrotza da dirua nagusi duen jendarte batean.
Hori ere azpimarratzeko gutizia genuen”.
Itxaro Borda

Zer zor dio hitzak musikari eta musikak hitzari? Behar al dute elkarrekin jolasean ibili? Zer ote poesia?

Poesiarekin ezin dutenek, bestelako fobiak fobia, musikarekin dute arazoa. Baina poema bat lehertu liteke kantu bihurtuz; edo poema bat bere egileak irakurrita (bi kasuen adibideak anitzak dira). Poema bat ondo irakurtzea kantatzea baino zailagoa izan liteke, kantuak ematen baitu molde zurrun bat… inprobisazioari tarterik uzten ez zaionean, ohi den moduan. Ozen irakurtzen duena, kantariak duen babes melodikorik gabe, biluziago geratzen da hitz esanaren oihartzunaren aurrean, hotsez inprobisatu egin behar du, hitza ez indargabetzeko ahalegin zalantzatian.

Bertsolariek horregatik saihesten dute, agian, gai korapilatsu hori, molde musikal, metriko eta errima zurrun batzuen bitartez. Horrela egiten zen antzerkia neurtitzez eman behar zenean ere… Baina poesia garaikideak hautsi ditu molde horiek, eta musikarekin, inprobisazio deitzen dugun horretara behar du jauzi. Hor, musika eta hitzaren sonoritatea; intonazioaren eta kantuaren mugak hautsi egiten dira, lausotu.

Esperientzia zabala dugu gure artean ahalegin horietan: lehen urrats nabarmena, Joxan Artzek emandakoa 1968ko Isturitzetik Tolosan barru. Urrats sendoa, Ez Dok Amairuren ibilbide osoan (Baga biga higa sentikarian batez ere) eta ondorengo Ikimilikiliklik-ean garatua. Artze da gure poeta/musikari nabarmenena, eta bere ekarpen behinena hitzaren barne-hotsari dagokio, eta erritmoari. Hitzaren aurreko hotsen xerka –txalapartan–, eta hitzaren muinean mantentzen dena birsortzeko agonian. 68ko aitzindari haren ondoren etorri ziren 1988ko Gizon Haundia Da Mundua, Eta Mundu Ttikia Gizona (J.M. Zabalaren laguntzarekin jarraituz), 94ko Goñiko zalduna, 97ko Itzala (biok Jean Schwarz eta Beñat Axiarirekin elkarlanean), 98ko Mundua gizonarentzat egina da, baina ez gizona munduarentzat, 2000ko Oihana auhenka (Mixel Etxekopar, Axiari eta beste hainbatekin) eta Dilin dalan (Schwarz eta Axiari beste behin)… Baina etengabe gertatu da gurean ildo honetako ahalegin eta esperimentazioa: Atxagaren 1978ko Henry Bengoa Inventarium (Iturralde, Ordorika, eta abar), edo azken Paradisua eta katuak 2012an (Jabier Muguruzarekin); Letek berak egindakoa: Rilkeren Orduen Liburua (Pamiela/Arteola, 2004) eta bere azken poemekin landutakoa (Joxan Goikoetxearekin). Azkenik, Harkaitz Canoren Gau beranduan (Goikoetxearekin eta Pettirekin 2013an ondutakoa).

Esperimentazio eta ahalegin hau guztia, hitz esana, poesia eta musika bera lotu eta beste zer edo zer sortzeko gai dena, beharko genuke gertakizun bat kontsideratu. Ez ornamentaziozko batuketa soila, ez poetek gogoz kontra ere egin beharreko ahalegina, beste izaera lortzen duen zerbait bezala baizik. Kantagintza bera, bere orokorrean, fenomeno honen argira ere pentsa liteke, are gehiago gurean non aurretik idatzitako poesiak beste inon baino presentzia eta eragin handiagoa izan duen kantariengan.

Itxaro Bordak badu dohain musikalik, bere errezitazioetan antzematen den moduan –bere poesian, baita prosazkoan ere– eta aspalditik dabil murgilduta aipatu esperimentazioan. Baina orain artean gurean egin gabeko zerbaitekin: argitaratu dituen bi lanetan –2010eko Ogella Line (kontzertu osoa KMn) eta 2013ko Gu(haur) Arrotz(ak)– bere sormen poetikoa hitz esanarekin eta musikarekin batzeaz gain, ausartu egin da bere ondoko erdararekin, frantsesarekin, lehiatzera. Gainditu al liteke egoera diglosikoan bi hizkuntzen arteko amildegia? Gauzatu une batez poesiaren eta musikaren mundu ideal horretan bakoitzarena galdu baino bestearen ispilu eta akuilu bihurtzea? Bordaren eta David de Souzaren eta L’Orchestre Maigre-ren emaitzak baietz dio. Lan honen piezak entzutean, hitzak bere soilean jaso litezke; entzun liteke musika hitz bat bera ere atxiki gabe, eta guztiz betetzen dute beren beharra; baina beste zerbait sortzen da elkarrekin daudenean.

Itxaro Borda, David de Souza eta L’Orchestre Maigre.

Zein eratan gara –halabeharrez, betiere–, izan, atzerritarrak, kanpotarrak, arrotzak nahitaez, saiatzen dira Itxaro Borda eta David de Souza adierazten Gu(haur) Arrotz(ak) lan harrigarrian. Erreferentzia filmiko, biografiko, literario eta musikalez beteta eta jatorrizko hizkuntzak bestearen itzala eta oihartzunak onartuz, berarekin berea zehaztuz. Heriotzaren presentzia nabarmentzen duen arroztasunaren eremuan: Norbaitek hil behar duenean keinua egiten du / soilik hegan goazen aire hotzak salbatu gaitzake… (Souza), edo Adrienne Rich / Hil berriaren ezpain/ Ubelduak /Laztandu nitinan. / Your fozen lips… (Borda). Eta desertuarena (basamortu horretan haizea nintzen zure aurpegian hats ilun hori koriandra biper apur bat zure mihiaren puntan eramaten zitzaizkizun gizon zuriegiak eramaten zitzaizkizun sukar zitalduez izerdituriko gizonak eta urrats bakoitzak saldu nahi zituen. Souza). Eta mugena, maitasunarena (Galdez nago ad libitum: / Nork zaitut hark urrunetik / Bezainbeste maite? / Mapa mundia tatuatu dut begiaren zurian / Zure hatzaren ez galtzeko. Borda)

Frantzian urtero Charles Cros Akademia ospetsuak ematen dituen Bihozkada sarien artean aurtengoa jaso du lan honek Ele grabatua eta dokumentu soinudunak sailean. Aukera paregabea zuzenean dastatzeko datorren astelehenean, irailak 8, Donostian eskainiko duten emanaldian.