Mizelen dantzaldian egon ondoren, Punta Mbondara (Ekuatore Ginea) eta han aurkitu nuen txalupariarengana itzuli naiz. Hildakoen bizitzaz aritu ginen berbetan txaluparia eta biok aspaldi hartan, eta “Laboa bizirik” ala “Laboa hilik” bueltaka, berarengana itzuli eta elkarrizketa hura berritu dut egunotan. Orduan bezala, “Non bizi dira zuen hildakoak?” galderari erantzun beharko banio, zalantza egingo nuke berriz ere ezagunenak ditudan bi erantzunen artean.
Lehen erantzunak, haurtzarokoak, hildako onak zeruan bizi direla dio, eta gaiztoak, berriz, infernuan. Hobeto esanda, hildako gehienek epe luze bat pasa behar izaten dutela ez zeru ez infernu den atsedenik eta lorik gabeko “purgatorioan”, non sentimendu asaldagarriek etengabe larritzen dituzten. Gogoan dut nire amak egunero errezatzen zuela “purgatorioko anima gaixoen alde” eta zer-nolako inpresioa egiten zidan esaldi horrek. Baina txalupariarekin topo egin nuenerako, joan den mendeko 80ko hamarkadan, banuen beste erantzun eramangarriago bat: “Hildakoak bizirik gaudenon memorian bizi dira, eta bizi ziren garaian egindakoaren arrastoetan”. Hildako horiek artista izanak baldin baziren, beren obrak balio berezia izaten jarraitzen du ondorengoentzat, haien memoria –haien bizitza– luzatuz.
“Gure hildakoen izpirituak ibai honetan bizi dira, eta berehala haragitzen dira jaiotzear daudenengan. Hori lortzen ez dutenak hemen dabiltza haserre eta alderrai, eta haiekin moldatu behar izaten dugu, ez modu goxoan…” bota zidan txalupariak, nik zer esan aukeratu ez nekien bitartean. Begi bistakoa den zerbaiten sendotasunez adierazi zidan, eta nabarmen utzi nire pentsamenduen ahuldadea. Baina konturik harrigarriena hildakoen ahotsari lotuta etorri zen. Beraiek ametsetan entzuten zituzten haien kexu edo erreguak, eta baita oihanetik zetozen hots eta xuxurletan. Sinestezina egiten zitzaion txalupariari nirekin nuen kasete haietakoetan entzuten ziren ahotsak bizienak nahiz hildakoenak gorde zitezkeenik. “Itzela da, gero, zurien magia!” zioen, txundituta.
Esan bezala, Mizel Thereten emankizunak eraman nau hau guztia berritzera, orain arte hamaika aldiz entzundako Laboaren ahotsa oso bizirik den norbaitena egin baitzait oraingoan ere. Baina dantzariaren jarreraren poderioz ahots hura hildakoen artetik zuzentzen ari zitzaidala jabetu nintzen. Laboak arrasto indartsua utzi zigun bizirik zen bitartean; eta modu horretan betikotu da, nire bigarren erantzunaren arabera. Baina –modu horretan trabatu zait txalupariaren egia– ezin berraragituz dabil hildakoen ibaian, bertako fantasma eta izpiritu gaiztoekin deman, baita haserre eta etsituta ere, jabeturik oraino bizirik gaudenok zer ulermen makal eta erabilera fribolo egiten dugun bere ahotsaz eta auhenez. Etsituen dabilenean, suntsitu nahiko lituzke haren arrasto guztiak, eta, aingura horretatik libro, arima arinez etorri ama berri goxo baten sabelera. Baina ezinezkoa du –hain baita latza zurien magiaren ondorioa hildakoen artean–, eta une batzuetarako bada ere, bere burua eskainiko dutenen bila dabil gure artean, bakerik ematen ez dioten bere ahotik atera ziren hots eta arrangura madarikatu haiei bide bat aurkitu diezaiogun.
Une batzuetako bederen, Mizelengan aurkitu du Mikelek bere gorputza utziko dion adiskidea, bitartekaria, baina ez edozein baldintzatan. Contrappasso legearen jakitun, Mikelen ezaugarrien kontrakoak behar ditu haren zama eroaleak: ahotsa zuen hark, isilik behar du honek; gitarraren gibelean ezkutatzen zen figura herabe eta ikaratuaren ordez, gorputz soilez bete beharko du honek egin beharrekoa. Mikelek utzitako zenbait arrasto aukeratu beharko ditu beste behin, eta hildakoaren izpirituaren oraingo behar larriei bidea egiten saiatu. Magia magiaren gainean ipintzen duen erronka beldurgarrian.
LAUKI GORRI BAT ILUNTASUNEAN
Iluntasun tenkatu batek girotzen du hildakoen eta bizirik daudenen arteko tratua. Eta isiltasun batek. Badaki bitartekariak, bestalde horretan sartu orduko, ezin izango duela onik itzuli, hango mandatarien lana behar bezala beterik ezean. Kontzentrazio handiz jarri da gure gizona espazio horri so erpin batetik: soka gorri batez zoruan marraztua den lauki beltza da beste dimentsioa irudikatzen duen espazio magikoa. Isilik eta geldi. Dimentsio horretan barneratzeko une egokiaren zain.
Oraingoan, halere, ez du urrats hori guztiz bakarrik emango. Lauki beltz horri begira, beste amildegi ilun bat betetzen duen jendetza dago, bitartekaria bezain urduri, eta bien artean –laukira sartuko denaren eta begiraleen artean– medium guztiek sentitzen duten bakardadea nabarmenagotu egingo da.
Eman du pausoa dantzariak, baina ezin digu aurpegia erakutsi. Begiraleei bizkarra emanez jarraituko du denbora luzez, espazio hura berea egin bitartez bederen; hildakoaren ahotsarekin bat egin arte luzean. Pauso batzuk eman eta zorua haztatzen du, saihetsetik etzaten da. Zutitzen denean, bi eskuak lurrean eta oin puntetan, korrika ziztuan aterako den atletaren moduan ipiniko da baina, aurrera jo beharrean, buruz lurrera eramango lukeen mugimendua geldituz. Erorikoa gerta ez dadin, oinak lurrean jarri, makurtu eta etzan egiten da beste behin saihetsean, lerro zuzen luzea marraztuz: beso bat gorputzean atxikia, eta bestea ere luze, burukia eginez. Astiro, gaineko besoak bizkarra bilatzen du, azpikoa bere bila doa, eta, lehen aldiz, hegalak irudikatzen dituzte, baina hegal asimetriko eta dislokatuak, figura etzanari hegazti eroriaren irudia ematen diotenak. Zutitu berriz –bi oin-puntak, bi esku-ahurrak zoruan– eta, oinez berriro, arin oraingoan leku bila, urruneko iluntasunera soa, zutik eta gibelez lekukoengandik. Isiltasun luze hori gitarra ezagun baten notek urratzen duten uneraino.
HEGAL HAUTSIEN EGONARRIA
Laboak utzi zizkigun grabazio guztien artean ez dago “Orreaga”bezain intziri irrintzi asaldagarriagorik. Bortu hertsi batean suertaturiko pasarte odoltsuenera jo zuen horretarako, Erdi Aroko antzinatean euskaldunak ere nor bazirela adierazteko odolez izenpetu zuten batailara. Koblakariek derrotatuak besteak izan zirela azpimarratu zuten, behingoz, beste horiek gerora handi eta boteretsu bilakatu badira ere. Joan den mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran plazaraturiko pieza hura bakana izan zen Laboaren kantutegian, eta muga bat seinalatu zuen. Eta seinalaturiko muga arriskutsu hura nola zeharka zitekeen erakutsi zigun.
Gerora, Herioren hegal hotzaren ukitua sentitu berritan, damutu egin zen agian gehiegikeria hartaz, eta ezabatu egin nahi izan zuen ausarkeria hura. Lehenik, heriotza bera ohoratuz bizitzaren lege gisa: “Orreaga”haren grabaketaren hurrengo diskoa (Sei, 1985) horixe izen zen funtsean, heriotzari eskainitako aitorpena eta gurtza apala: “Zahar bezain prestu odola zaut hoztu, bihotza ere laztu, gorputza beraztu. Oraino gazte banintz banuke gostu!” Otxalderen bertsoak baliatuz lehenbizi. Gero, Xabier Leteren lirika etsia: “ni ez nintzake oinazearen menpeko mixerablea; oihu zekenen destinatzaile, etsipenaren semea” edo “nolabaitezko kate geldian, unez uneko lerroan, guztia present bihurtu arte nor izanaren erroan”. 60ko eta 70eko mozkorraldi asaldatuaren ostean eta Herioren ukituaren segidan, harekin bakea egiten saiatu zen kantaria. Ezabatu egin nahi izan zuen, baita memoriatik ere, “Orreaga”salbai lotsagabe hura, eta izen bereko beste bat grabatu zuen hurrengo hamarkadan. Bigarren horri lotu zaio dantzaria keinu haren leialtasunez, gauzatzen ari den exorzismoaren abiapuntu gisa.
Ezpata odoleztatuak lurperatuak izan dira, eta inoizko arrano-hegal handiusteak hegaldatzea ezinezkoa duten hegal hautsiak bilakatu dira. Nekatua da ahots hori, gehiegi luzatu eta itoan airea antsian hartzera behartua da etengabe. Antsia eta hegalen ezina. Oinak iltzatuak dira zoruan, eta ahots murmurioarekin batera, beso-hegalak figura berrosatzen saiatzen dira. Ez luzerako, antsika hartuko baitu airea behin eta berriz bestaldeko izpirituak, eta figura berriz hautsiko da behin bitan hirutan. Handik aurrera, etsia onartuz bezala, bi besoek irudi biluzia osatzen dute, erdi hegal, erdi helduleku –beso-hegalak dira, aurpegiarekin batera, beltzez estali gabe dauden gorputzaren atal bakarrak–. Beso-hegal ezinduak gorputz zut eta geldoarekin hasiko dira deman; esku zabalduak ukabiletan bilduko. Askatuko badira, aurretik zerbait borrokatu behar dute, baina hutsean dabiltza. Borrokak ezin, eta berriro bilatzen ditu hegal hautsiak dantzariak, bigarrena izanda enegarren ahalegina dirudien batean, askeago, bada, oraingoan. Ahotsa nagiak utzita baitabil dagoeneko, gardenago ematen digu auhena, murmurio etsian jausi bitartean, arnas itolarrian. Oihua irrintzi zoroa bihurtzen denerako atxikita geratzen zaizkio hegal hautsiak dantzariari gibelera, eta askatzeko ahala eginagatik ere, ezin du. Ez du berehalakoan lortuko; gorputz osoa astinduko dio beste behin dardarak, ahotsaren murmurioz, askatuko badira.
Heriotzarekin nolabaiteko ituna egin duenaren bigarren “Orreaga”honek alboratu du lehen haren erokeria lotsagabekeria, baina, ahaleginduta ere, ez da errekuperatuko gehiegikeria hartaz. Eta bitartekariaren gorputza abaildu egiten du horrek azkeneko arnasa hautsiekin. Iluntasuna nagusitu da oihu askatzailea izatera ailegatu ez den marmara lo-kanta bihurtzen denerako, azken erruki bila. Amets gozoen esperantzarik gabeko lo-kanta.
Begien aurrean dugun dantzariak, bitartekariak, ez du lo nahasi horretan erori nahi, bere eginkizuna hasi besterik ez baita egin, eta nekez bada ere, eseri egingo da, jarriko da kokoriko, bilatuko du zutikako jarrera eta hegal hautsiek emango dioten egonarria.
Zutik eta gibelez, zeharka ematen ditu urratsak, eskuinaldetik ezkerraldera, atzeraka gero, beso-hegalak gorputzean limurtuz egokitzen diren arte isilik, seinale baten zain.
Lauki gorriz hertsitako espazio hori kaiola bat baino zerbait gehiago litekeelakoan; espazio zabalaren norabideak sumatu nahiko lituzke itxituran voyeur ezinduak: eskuinaldetik ezkerraldera doazen urratsak hego-mendebaletik hego-ekialdera doazenak, eta atzeraka emandakoak, iparra bilatu nahi dutenak… Hori, ordea, dantzaria baino kateatuago dagoen begiralearen ameskeria baino ez da, eta kaiolak, kaiola darrai.
Seinalearen zain, lepoa garondoa igurtziz esku batez biratzen da, lehen aldiz soa eta aurrealdea jendearengana bihurtuz, une labur batez bederen. Jarraitzen du bere ibilian, eta beste behin bizkarrez lepotik eskuak askatu, eta besoak libre arinki hegaldatzen dira. Behin eta berriz hegaldatzen eta lepora bihurtzen, egurraren lehen kolpea entzuten den arte; unearen zama erakutsi digun neurririk gabeko isilunearen ondoren.
TXORIA ZAUDE ISILIK
“Itsasoa eta Lehorra”izan zen Herioren hegal hotzak Laboa ukitu ondorengo lehen lekeitioa, egurraren hotsez abiatzen zena. Lehorra bezain leuna da hots hori, ataka horretan lasaitasuna eskaintzeko gai dena. Asko luzatu egin baita orain arteko eginahala. Aukera ematen dio dantzariari soa une batez guregana zuzentzeko. Berak ezin badu ere, egurraren hotsa hegaldatzen da, eta horrek ematen dio bitartekariari atsedena hartzeko aukera: figura luze etzana, beso baten gainean burua, bestea saihetsean. Hain gurea bilakatu dugun egur-hotsak ez dio melodiari leihoa zabaltzen, ezta gainontzeko tinbal gehienei larruek eskaintzen dioten epeltasun hurbila ere, baina aski dugu jo lehor horrekin. Kantariaren ahotsa jo soil horretan sostengatzen da, eta gitarraren ukitu aratzean. Aski du horrekin dantzariak loa debekatzen dion ohantze ilunetik altxatzeko. Badaki ezingo duela denbora neurtu lauki ilunean dagoen bitartean. Denboratik at barneratu baita bera ere, hildakoekin harremanetan jartzeko nolabait, haien kondena bera betetzea baitu baldintza.
Nekeza zaio zutik jarraitzea ere; ezinezko ia, berean irautea. Esku batez eta oin-puntez eutsi behar dio oreka zailari, zerbaitek behin eta berriz eragozten dion bertikaltasunaren duintasunari. Dantzariaren mandatariak ez duelako dagoeneko zutitu nahi, agian. Hegan egin nahi du berak, txori izan. “Txoria zaude isilik, ez egin nigarrik” dio melodiara ailegatzen ez den ahotsarekin. Baina ez hegazti ez gizon honek ezin du hegaldiak berezko duen harmonia eta grazia eskuratu. Flauta gozo batek gogoraraziko digu grazia horren zera, gero eta azkarrago doan egurraren eta gitarraren gainetik, giza ahotsaren gainetik, eta baita jaso ezin den mediumaren gainetik ere. “Nik eramanen zütüt xedera laxaturik Orhiko bortutik, ororen gainetik” entzuten badu ere, honezkero ongi daki lotzen duten xederez ezingo duela kantuak libratu.
Hautsia du mugimendua pausoa jarrera bera. Eta egur-hotsaren jarraian gizaki ezin hegaldatu horren gainetik jarraitu eta jarraitu egiten duen zerbait ere ageri da. Ez baitago gure zain Unibertsoa bizitza bera,Laboaren hitz hautsiek nahiko luketen eran. Askatu da Laboaren kantua, hiru mailatan eskaintzen zaigun musikan –egurra gitarra ahotsa–, eta gehitzen doa mugimenduaren arintasuna, hegaldatzeko ezintasunetik libratzeko gai ez bada ere. Mizelen gorputzak egurraren trostari jarraitzen dio, erritmoari loturik naufragoak bereari legez. Azkenerako, egur soil eta geldoa zena, egur soil baina azkartua, bizkortua, ihesean doana geratuko da: gizona zutituko da, beso bat guztiz zabalduko du, baina berehala zoruan iraulka amaituko, berriz altxatzeko, berriz etzateko; zutik ezin duena etzanda saiatu ahal izateko. Isiltasunera, iraulka sortu den gelditasun sorgorrera bultzatua, beste behin.
URRUNETIK HELDUTAKO ABAILDURA
Bilatu zuen irtenbide bat Laboak 80ko hamarkada luzean, eta egurraren arrimuan egindako ahaleginari urrutirako bidaia batek jarraitu zion. Ipar Ameriketara jo zuen oihartzunen aztarnen bila, eta aspaldian estimatzen zuen eskuez (B. Brecht, “Gaberako aterbea”) eta jazz-soinu maiteez (“Round Midnight”, Thelonius Monk), Atxagaren laguntzaz baliatuz (“Galderak”, “Antzinako bihotz”) indio harro eta derrotatu haiengana bidaiatu zuen, Cherokeengana, bizitzaren taupada haztatzeko.
Bidaia horretan harrapatuko du gizona hurrengo giroak: akorde frankoek eta kantu baikorrek. Kontsonante bigunek eta bokal luzeek; espazio osoa beteko duten taberna giroko ahots abegitsuen bakeak. Ahots-ehundura horrek kulunkatu egiten gaitu; zutik irautea eramangarri egiten. Eta kulunka horren barrutik ailegatzen zaigu makil-hotsez borroka galduaren oihartzuna. Dantzaria, hildakoaren bitartekaria, jendeari begira dago horretarako, eta bere mugimenduek ez dute gure nahiko genituzkeenak bortxatzen. Gibeleko ahotsen bigungarria berehala desagertzen bada ere, kantuaren goxoak jarraitzen du gu kulunkatzen; iraun genezake oraingoan. Berehala, halere, hotsak aldatu gabe, kulunkaria zena aldarrikatzaile bilakatzen da; ondo ezagutzen ez dugun zer edo zer burutzera estutzen gaituen burrunba ozena. Eta hegalak mugitzen badira ere, haien ondoren gorputz osoa lekualdatzen badoa ere –oin-puntatik orpora eta orpotik oin-puntara–, ez dute oraingoan ere bere helburua beteko.
Apaltzen doa kantua, eta mugimenduak –espasmo jarraituak, larritasunera hain erraz eramaten gaituenak– urrundik datozen hotsen iragarpenari jarraituko dio. Cherokeen “Oinatz tinkoen dantza”-k ustekabean harrapatuko gaitu, eta sabelpetik gora sartuko zaizkio dantzariari zintzarri eta oihu dantzagarri horiek: bi oinak zoruari atxikita, dardara betean jarriko dute, beso-hegalak abaildurik, barne-indar horrek astinduta baina inora eramateko gai ez dela. Hots horien zartada jaso ostean itzuliko gara aurreko ahots-ehundura ezagunen epelera, baina ezberdin bilakatu da honezkero. Besoen abaildura gorputz osora pasako da, eta goitik behera etorriko da gizona kokoriko makurturik indarge, azken hotsak, beste behin, murmurio apal eta isiltasuna bihurtzen diren arte.
Ez daki zer eta nolakoa izango den hurrengo mezua; antzinatera edo aitzinera bultzatuko duen, honezkero eramangarri egingo zaion… Bestaldeko hots eta ahots-uholde bakoitzak uzten baitu horrela, interludio bakoitza hutsetik abiatzeko enegarren ahalegina bilakatzen zaiolarik. Zatikatua, dudakor suertatzen da oraingoan, baina lehen aldiz eta segundo batez bada ere, besoak askatu egin zaizkio. Airean marraztutako keinuak berak eramaten du errepikatzera; indarra berriro bildu eta beste nonbait hainbat aldiz hegaldatzera.
ZERUTIKO MENDEKUA
Oso gainetik datorren ezustea gertatzen den arte. Esku-zartada urratuak eta ahots desesperatuak: “Gernika”. Egin berri duena lege zurrun baten urraketa barkaezina dela gogoraraziko dion jainko mendekatiaren sententzia.
Aurpegira jotzen dute, orain indar larregiz, lehenago gorputzean ezartzen ziren eskuek, hura desitxuratu beharrez. Larritasuna berriz, hegaldatze-ahalegin debekatuaren ordaina, bere baitatik sortzen ez diren bisaia imintzio beldurgarriak beteaz. Giza fonema zabalenak laburbiltzen du auhenik unibertsalena: Aaaaaaa! Ezin hobeto adierazi aurreko mende hasieratik sorturiko gerra hilgarrienen entsegu orokorraren espantua. Auhena aldarria bihurtzen denerako ezingo dio dantzariak zutik eutsi, eta inoiz baino nabarmenago kaiola bihurtu zaion espazio bakar horren baitan lasterka abiatuko da, ezin gelditurik. Erorikoak lasterka desesperatu horren ponpa dira, eta laukiaren ertzak zango-zapaltzearekin markatuz beste norabide bat bilatze premia. Gero eta itogarriagoa zaio hasiera batean beste dimentsio bateko –hildakoen espazio mugagabeko– espazio infinitua zena, eta zenbat eta arinago egin laster, orduan eta irtenbide itsuagoz aurkitzen da, alferreko ahaleginean etsi arte, burumakur ibili baita hasieratik, besoak ere zangoetatik ezin askatuz.
Denboraren neurria aspaldian galdu duenez, ez daki zenbat iraungo duen proba honek, eta ezin du jarraitu, jarraitzea ez bada laukiaren erdian etzanda geratzea, amarik gabeko pietà bakartia. Arnasak eragindako mugimendua besterik ez zaio antzematen, haika mutil-en xuxurla –erdi lo-kanta, erdi iratzargailu gozoa– bere bila datorren arte.
HARRO DABIL GAUR EGUN ZUZENGABEKERIA
Etzanik dagoen gorputz erori hori biraka hasten da zoruaren planoan, erlojuen orratzen antzera, neurrigabeko neke batek eragindako zama gailendu ezinean. Eseriko da halere beste behin, jarriko da kokoriko, eta besoek gogoraraziko diote ez direla beso, hegal baizik; hildakoen kondenak ez baitu hori eragozten. Ahaleginen ahaleginez berriro jaio nahi duten hegalek gorputz abaildua jasotzea lortzen duten arte.
Geuk, begiraleok, badakigu honek ezin duela askoz gehiago iraun. Baina hildakoen eremukoei lapurtu egin zaie denboraren iragaitearen kontsolamendua. Eta bizirik zirenean esandako hitz bakoitza, egindako keinu bakoitza indar neurrigabez itzultzen zaie. Eta tormentu horretatik eskatzen digute erruki amiñi bat, jabetzen ez bagara ere uste baino laburrago izango baikara geu ere haien erreinukoak. Hegalak sortzeko azken ahalegin mingarriak dira oraingoak, hitz esanek min ematen baitute: “…indarkeriak zin egiten duela: berdin iraungo du denak!”. Eta horrela izaten jarraituko dute deklamazio gordinak jarraitzen duen bitartean. Espasmoak bailiran edo, noiz edo noiz, hegaldatze oso eta azkar bat gertatuko da. Oinez abiatu liteke gero, Seixeeee! oihua, aldarria baino gehiago, agindua baita: “Abiatu zaitez, ez geratu hor, bizirik zauden bitartean. Zuk ez baitakizu zer den hilik egotea; ez dakizu zer den bizitutakoaren zamapean iraun eta ahots hura, garrasi hura gainetik kendu ezinik betikotasun lanbrotsu honetan iraun behar izatea!”.
Gizonak dantzariak bitartekariak, orduan, bestaldeko ahotsa bere gorputza zeharkatzen, bere arimaz jabetzen utzi duenak, trantze hura amaitu dela sumatu du. Apal-apal makurtzen da orduan, eta laukia osatu duen sokaren muturra hartu eta hasten da biltzen, laukiari astiro jarraiki haren forma hautsi gabe, ubera itsasoan urtzen den moduan, amaiera eta hasiera elkartzen ziren puntu berean uzten du zoruan harilkoa.
Amaitu da xarmadura eta espazioa gurea bilakatzen da beste behin, eta bazter batetik geratzen zaio begira bitartekaria. Eta hasten da zoruan abiapuntuko figura etzanak marrazten gorputzarekin eta mugak ezabatu zaizkion zoru horretan iraulka, lehen baino mantsoago orain, azkarrago gero, dena berriz abiapuntutik beharko balu bezala abiatuta. Zoru hori gorputzaren zoko atal guztiek haztatua behar du izan, beste behin. Eta musika apaltzen amaitzen doalarik, orduan esertzen da gizona, zutitzen ikasi behar du, oinak lurrean nola bermatzen asmatu, besoen laguntzaz eta haien lekua berriro bilatuz. Zutik jada, inguru osoa begiekin lehen aldiz begirada txundituaz dago begira.
